Η Δήμητρα Γιαννακού γράφει κριτική για το ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου: διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία-Ελλάδα 1922-1924» που προβάλλεται αυτή την εβδομάδα στις κινηματογραφικές αίθουσες.

«Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου: διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία-Ελλάδα 1922-1924»

Ένα κεφάλαιο της νεοελληνικής ιστορίας μπαίνει σε εικόνες υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες της Μαρίας Ηλιού και τη συμβολή του ιστορικού Αλέξανδρου Κιτροέφ. Ο λόγος για την επώδυνη «Ανταλλαγή πληθυσμών», μουσουλμάνων και χριστιανών, που ακολούθησε την καταστροφή της Σμύρνης και θεσμοθετήθηκε με τη «Συνθήκη της Λωζάννης» τον Ιούλιο του 1923.

Το φιλμ «Aπό τις δύο πλευρές του Αιγαίου: Διωγμός και Ανταλλαγή Πληθυσμών, Τουρκία-Ελλάδα, 1922-1924» είναι ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ και αποτελεί τη συνέχεια ή το δεύτερο μέρος της περυσινής ταινίας «Σμύρνη: Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900 – 1922» της ίδιας σκηνοθέτιδας.

Η ταινία συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ, με ένα μοντάζ κινηματογραφικών εικόνων και φωτογραφιών -σπάνια αρχεία αντλημένα από δυσεύρετες πηγές- συνοδευόμενο από σχόλια ιστορικών και μαρτυρίες απογόνων των θυμάτων (προσφύγων). Η μουσική προσθέτει ένα επιπλέον σχόλιο στην τραγωδία των διωχθέντων και στοχεύει στην ενίσχυση της συγκινησιακής διέγερσης του θεατή.

Η Μαρία Ηλιού υιοθετεί μια οπτική γωνία προσέγγισης του ιστορικού συμβάντος και «από τις δύο πλευρές του Αιγαίου» (όπως το δηλώνει και ο τίτλος), δηλ. η ιστορική πραγματικότητα δίνεται-αποκαλύπτεται στο κοινό χωρίς διάθεση υποστήριξης των μεν και καταγγελίας των δε. Το δράμα των ανθρώπων που υπέστησαν το «βίαιο εκτοπισμό», όπως αποκαλούν κυριολεκτικά την επίσημη (ωραιοποιημένη) έκφραση «Ανταλλαγή πληθυσμών», μεταδίδεται στο θεατή με ποικίλους τρόπους.

Ο επιστημονικός –αντικειμενικός- λόγος των ειδικών, μελετητών συνδυάζεται με τις συγκινησιακά φορτισμένες μαρτυρίες των ανταλλαγέντων, ενώ οι εικόνες, ως τεκμήρια, προεκτείνουν και αναπαριστούν πιο ζωντανά τις περιγραφές τους. Έτσι, επιχειρείται μια σύζευξη του υποκειμενικού με το αντικειμενικό, αφήνοντας στο θεατή την πρωτοβουλία να βγάλει τα συμπεράσματά του.

Αρχικά, τονίζεται η ειρηνική συνύπαρξη όλων των λαών-εθνοτήτων μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πριν ξεκινήσει η διάλυσή της. Αυτή η πρόσμειξη πολιτισμών αντικατοπτρίζεται στο τοπίο, στην αρχιτεκτονική των κτηρίων και στα διάφορα μνημεία που συν-υπάρχουν σχεδόν στον ίδιο χώρο και δηλώνουν την αρμονική συμβίωση. Στη συνέχεια, επήλθε η ανάγκη της εθνικής εκκαθάρισης και ξεκίνησε η τραγωδία του ξεριζωμού. Κατά την εξέλιξη της αφήγησης του ντοκιμαντέρ, αποδεικνύεται ότι οι ψυχρές, ξερές αποφάσεις της πολιτικής και των κυβερνήσεων δεν μπορούν να εφαρμοστούν ανώδυνα ή το ίδιο ψύχραιμα όπως και λαμβάνονται, προκειμένου να εξυπηρετηθούν συμφέροντα ή να «τακτοποιηθούν» εκκρεμότητες. Ο ανθρώπινος παράγοντας, οι ανθρώπινες δυνάμεις, η ανθρώπινη φύση και ψυχοσύνθεση αποδεικνύεται ότι είναι πολύ πιο σύνθετες από τις πραγματιστικές, επίπεδες βουλές της διπλωματίας και των ιθυνόντων των εκάστοτε κρατών.

Μέσα από τις προσωπικές, οικογενειακές ιστορίες ανθρώπων από τον Πόντο, την Καππαδοκία, τη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία, ανοίγεται μια ενδιαφέρουσα προβληματική πάνω στην έννοια «πατρίδα». Οι αναμνήσεις των προγόνων τους, αυτών που υπέστησαν τις τρομερές συνέπειες του διωγμού, δίνουν μια εικόνα της ιδέας «πατρίδα». Η πατρίδα έχει ένα συγκεκριμένο χρώμα και άρωμα για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, είναι κάτι που παραμένει αναντικατάστατο όσα χρόνια κι αν περάσουν. Το ζουμ στις φθαρμένες πόρτες των κλειδομανταλωμένων σπιτιών, ξεχασμένων μέσα στο χρόνο, μαρτυρούν ένα παράπονο για την άδικη εγκατάλειψη μιας πατρίδας που έμεινε χαραγμένη και ανεξίτηλη στη μνήμη και ψυχή των θυμάτων που ανταλλάχθηκαν. Τα όρια, τα σύνορα και οι γραμμές μπορεί να είναι ευδιάκριτα στους χάρτες και στις εκάστοτε Συνθήκες, ωστόσο, η κοινωνική ανθρωπολογία αποδεικνύει ότι η έννοια του ορίου δεν είναι ευδιάκριτη αλλά παραπλανητική.

Μπορείτε να δείτε το τρέιλερ του ντοκιμαντέρ σε αυτή τη διεύθυνση: http://www.aegeandocumentary.org/ .

ΔΗΜΗΤΡΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ