Οι εμπνευστές και υλοποιητές του προγράμματος Face Forward... into my home μάς μιλούν για το πρότζεκτ που σχεδίασαν και υλοποίησαν σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία και το πρόγραμμα ΕSΤΙΑ.

Ο 59χρονος Γκασάν άφησε τη Συρία και ήρθε στην Ελλάδα «για ένα καλύτερο μέλλον». Το ίδιο και η 16χρονη Ζαϊνάμπ από το Αφγανιστάν, που βρίσκεται εδώ για να τελειώσει τις σπουδές της ώστε να γίνει «μια γυναίκα χρήσιμη για την κοινωνία και τον κόσμο». Η Μπιμπίς από το Κονγκό, στα 33 της, έχει ακόμα πιο μεγαλεπίβολα πλάνα: να χρηστεί πρέσβειρα της χώρας της και να συμβάλλει στην παγκόσμια ειρήνη.

20 πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο που ζουν στην Αθήνα πρωταγωνιστούν στο διαδραστικό πρόγραμμα του ΕΜΣΤ Face Forward …into my home, που θα βρίσκεται στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του μουσείου μέχρι τις 31 Ιανουαρίου 2018. Ξεκινώντας από τον διάλογο με επιλεγμένα έργα από τη μόνιμη συλλογή του μουσείου, οι συμμετέχοντες μοιράστηκαν τις σκέψεις, τις επιθυμίες και τα όνειρά τους σε μια σειρά από βιωματικά εργαστήρια αφήγησης, τα οποία στη συνέχεια μετουσιώθηκαν στην έκθεση φωτογραφικών πορτρέτων που φιλοξενείται στο ισόγειο του ΕΜΣΤ.

Μέσα από τα πορτρέτα και τα ηχητικά κείμενα των προσωπικών ιστοριών τους, το κοινό θα έρθει σε επαφή με ανθρώπους που εγκατέλειψαν βίαια την πατρίδα τους και σήμερα βρίσκονται εδώ, προσπαθώντας να χτίσουν τη ζωή τους από την αρχή. Η έκθεση δεν εστιάζει στον πόνο και την απελπισία, αλλά αντίθετα στην ελπίδα, την αισιοδοξία και το «φως», προσδοκώντας έτσι να καταδείξει ότι, ανεξαρτήτως εμπειριών, είμαστε όλοι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό.

Kiriaki Fragiadaki

Ο Γιάννης Βασταρδής, η Ζαϊνάπ και η Μαρίνα Τσέκου στα εγκαίνια της έκθεσης.

Για το πρόγραμμα και τους στόχους του, τη συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία και το πρόγραμμα ESTIA (που συνέβαλλαν στην υλοποίησή του), τις δυσκολίες στο στήσιμό του αλλά και τον ρόλο της σύγχρονης τέχνης σε περιόδους κρίσης, μας μιλούν η επιμελήτρια εκπαίδευσης του ΕΜΣΤ, Μαρίνα Τσέκου, και ο άνθρωπος που απαθανάτισε τους 20 συμμετέχοντες με τον φακό του, Γιάννης Βασταρδής.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα για το Face Forward και πού αποσκοπεί;

Στο παρελθόν, στο πλαίσιο του προγράμματος του μουσείου «ΕΜΣΤ Χωρίς Σύνορα», έχουμε συνεργαστεί πολλές φορές για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων που αξιοποιούν τη σύγχρονη τέχνη και απευθύνονται σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Αυτό που πάντα επιδιώκουμε μέσα από αυτές τις δράσεις είναι η πρόσβαση στην τέχνη και τον πολιτισμό ενός όσο το δυνατόν ευρύτερου κοινού, η ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου σε καίρια κοινωνικά ζητήματα και η επανατοποθέτηση απέναντι σε στερεοτυπικές αντιλήψεις.

Η ιδέα για το Face Forward ξεκίνησε πριν δύο χρόνια περίπου. Συζητούσαμε για το πώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε το προσφυγικό με τρόπο ουσιαστικό τόσο για τους ίδιους τους πρόσφυγες όσο και για την κοινωνία, η οποία δεν δείχνει έτοιμη να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται. Αναρωτιόμασταν, λοιπόν, για το κατά πόσο ο κυρίαρχος τρόπος παρουσίασης του προσφυγικού ζητήματος σήμερα, τόσο μέσα από εικόνες όσο και μέσα από κείμενα, ο οποίος εστιάζει περισσότερο στη σκληρότητα, την ταλαιπωρία και την απελπισία, μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή, στην ενθάρρυνση της αλληλεγγύης και του σεβασμού απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους, καθώς και στην ελπίδα για το μέλλον τους. Αναρωτιόμασταν επίσης για το ποια στα αλήθεια είναι η εικόνα που οι ίδιοι οι πρόσφυγες θα ήθελαν, αν τους δινόταν η ευκαιρία, να δείξουν για τον εαυτό τους.

Thekla Malamou

Μέσα στα εργαστήρια.

Κάπως έτσι γεννήθηκε το Face Forward, αποσκοπώντας να κάνουμε όχι άλλο ένα πρόγραμμα ή άλλη μία έκθεση για τους πρόσφυγες αλλά να δώσουμε την ευκαιρία στους ίδιους να δείξουν το πρόσωπό τους, να μας πουν οι ίδιοι ποιοι ήταν πριν αναγκαστούν να κάνουν αυτό το δύσκολο ταξίδι και πώς σκέφτονται πλέον τη ζωή τους από εδώ και πέρα, ύστερα από το νέο τους ξεκίνημα.

Αυτό διαφοροποιεί λοιπόν και το Face Forward από τα αμέτρητα καλλιτεχνικά πρότζεκτς που καταπιάνονται με το προσφυγικό;

Αυτό που διαφοροποιεί το Face Forward σε σχέση με άλλα προγράμματα ή άλλες εκθέσεις με θέμα το προσφυγικό ζήτημα είναι καταρχάς ότι δεν εστιάζει στην απελπισία αλλά στη δύναμη της θέλησης και την αξιοπρέπεια. Χωρίς να το παραβλέπει, δεν στέκεται στο δράμα και το αδιέξοδο αλλά εστιάζει στην ελπίδα και «το φως στο τέλος του δρόμου» για το οποίο μιλά η Reem από τη Συρία.

Το Face Forward βασίστηκε στον σεβασμό και την ισότιμη συζήτηση. Καθίσαμε όλοι μαζί γύρω από ένα τραπέζι και συζητήσαμε, όπως θα κάνουμε με τους φίλους μας, με την παρέα μας, για την τέχνη και μέσω της τέχνης για τη ζωή μας. Δεν έθετε κανείς προσχεδιασμένες ερωτήσεις στις οποίες οι πρόσφυγες έπρεπε να απαντήσουν. Αυτή τη «φωνή» θέλαμε να επικοινωνήσουμε με το κοινό του μουσείου που θα επισκεφτεί την έκθεση αλλά και με ένα ευρύτερο κοινό μέσα από τον ιστότοπο του προγράμματος και μέσα από τις άλλες δράσεις που σχεδιάζουμε και που θα υλοποιηθούν στην πορεία.

Thekla Malamou

Πιστεύουμε στις συνεργασίες και στις συνέργειες. Όταν καθένας από την πλευρά του συμβάλλει σε ένα πρόγραμμα που υλοποιείται από κοινού και μοιράζεται τις γνώσεις, την επαγγελματική εμπειρία, την τεχνογνωσία και βέβαια την αγάπη του για αυτό που έχει επιλέξει να κάνει, το αποτέλεσμα θα είναι σίγουρα θετικό. Από τη στιγμή που θελήσαμε να δουλέψουμε με σοβαρότητα με τη συγκεκριμένη ομάδα πληθυσμού, ήταν για εμάς αυτονόητο να ζητήσουμε τη συνεργασία και την υποστήριξη της Υπηρεσίας που διαθέτει τη μεγαλύτερη εμπειρία και τεχνογνωσία στην παροχή βοήθειας και προστασίας στους πρόσφυγες.

Το σκεπτικό του Face Forward και η πρότασή μας για την υλοποίησή του με την υποστήριξη της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, έγινε δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό. Από εκεί και πέρα, η Ύπατη Αρμοστεία ανέλαβε την έρευνα για την εξεύρεση της χρηματοδότησης, η οποία τελικά προήλθε από το Τμήμα Πολιτικής Προστασίας και Ανθρωπιστικής Βοήθειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ECHO) στο πλαίσιο του προγράμματος ESTIA.

Kosmas Stathopoulos

Δεν επιλέξαμε εμείς τους συμμετέχοντες. Οι επωφελούμενοι πρόσφυγες του προγράμματος ESTIA ενημερώθηκαν κυρίως μέσω των ΜΚΟ με τις οποίες έχουν επαφή για το περιεχόμενο και τους σκοπούς του συγκεκριμένου προγράμματος και, όσοι επιθυμούσαν, εκδήλωσαν ενδιαφέρον να συμμετέχουν. Στη συνέχεια έγιναν συναντήσεις στο μουσείο στις οποίες γνωριστήκαμε από κοντά, συζητήσαμε με περισσότερες λεπτομέρειες για το σκεπτικό του προγράμματος, τα στάδια υλοποίησης κτλ. Κάποιοι από όσους αρχικά επιθυμούσαν να συμμετέχουν τελικά δεν μπόρεσαν, κυρίως λόγω διαφόρων άλλων υποχρεώσεων και δεσμεύσεων που έχουν στην καθημερινότητά τους (παρακολούθηση μαθημάτων Ελληνικής ή άλλης γλώσσα, ιατρικά ζητήματα, κ.ά.).

Οι ηλικίες των είκοσι συμμετεχόντων κυμαίνονται από 16 έως 59 ετών, με τους περισσότερους ίσως να βρίσκονται γύρω στα 30. Αυτό που μας χαροποιεί ιδιαίτερα είναι το γεγονός ότι τελικά οι άνθρωποι της ομάδας μας καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος διαφορετικότητας ως προς την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή καταβολές, την οικογενειακή και κοινωνική κατάσταση, την ηλικία, την ταυτότητα φύλου.

Kosmas Stathopoulos

Η πίεση του χρόνου, καθώς όλο το πρόγραμμα έπρεπε να ολοκληρωθεί μέσα σε λίγους μόνο μήνες, μέχρι το τέλος του 2017, ήταν ίσως η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσαμε. Λόγω αυτού έπρεπε επίσης όλη η ομάδα των ανθρώπων που συνεργαστήκαμε για την υλοποίηση του Face Forward να έχει έναν άριστο συντονισμό, ώστε να γίνονται όλα όπως πρέπει εντός του χρονοδιαγράμματος, κάτι το οποίο τελικά πετύχαμε.

Γενικά το Face Forward είναι ένα πολυσύνθετο πρόγραμμα, του οποίου η υλοποίηση δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Όμως, η αγάπη όλων μας προς αυτό που κάναμε, ο ενθουσιασμός μας καθώς γνωριζόμασταν μεταξύ μας όλο και περισσότερο και καθώς βλέπαμε ότι η υλοποίηση κάθε φάσης του ξεπερνούσε τις προσδοκίες μάς γέμιζε θετική ενέργεια και ανυπομονησία να δούμε ολοκληρωμένο το αποτέλεσμα και να το μοιραστούμε με το κοινό.

Vladislav Zukovsky

Όπως έχουμε διαπιστώσει και στο παρελθόν, μέσα από άλλα προγράμματα που έχουμε σχεδιάσει και εφαρμόσει σε συνεργασία με ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, η επαφή με το έργο τέχνης ενεργοποιεί το σύνολο των νοητικών και συναισθηματικών λειτουργιών μας. Αυτή την ιδιότητα της τέχνης αξιοποιούμε ώστε, στο πλαίσιο της ομάδας με την οποία δουλεύουμε, να αναπτύσσεται ένας διάλογος ειλικρινής, στοχαστικός και συναισθηματικός μαζί. Ιδιαίτερα η σύγχρονη τέχνη «μιλάει» με αμεσότητα ακόμα και, ή μάλλον κυρίως, σε ανθρώπους που δεν έχουν ξαναέρθει σε επαφή μαζί της. Με τη δική μας ενθάρρυνση, αντιμετωπίζοντας πάντα τον συνομιλητή ισότιμα και με απόλυτο σεβασμό, οι συνδέσεις με προσωπικά βιώματα, μνήμες, επιθυμίες και όνειρα γίνοναι με τρόπο αβίαστο και πηγαίο. Με αυτή την έννοια, ύστερα από μια βαθιά βιωματική προσέγγιση, η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει λυτρωτικά.

Kosmas Stathopoulos

Σίγουρα υπήρχαν στιγμές που ήταν βαθιά συγκινητικές ενώ υπήρξαν άλλες πιο ανάλαφρες. Όμως ύστερα από τόσες συναντήσεις και συζητήσεις που έχουμε κάνει όλοι μαζί δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε κάποιες ιστορίες ως περισσότερο συγκινητικές από άλλες. Για εμάς έχουν όλες την ίδια συναισθηματική βαρύτητα και τις αγαπάμε το ίδιο. Βέβαια καθένας από τους συμμετέχοντες εκφράζεται με τον δικό του ιδιαίτερο, προσωπικό τρόπο: κάποιοι είναι πιο εξωστρεφείς, άλλοι περισσότερο συγκρατημένοι και λιγομίλητοι, άλλοι έχουν έναν λόγο περισσότερο φιλοσοφικό, άλλοι συναισθηματικό και άλλοι πολιτικό. Υπήρξαν και περιπτώσεις που ένα τραγούδι εξέφραζε πιο άμεσα τα συναισθήματα του συμμετέχοντος ή που κάποιο έργο τέχνης ενέπνευσε τη σύνθεση ποιήματος από έναν έφηβο της ομάδας μας. Η έκπληξη και η συγκίνησή μας από αυτήν την τόσο πηγαία απόκριση, όπως καταλαβαίνετε, ήταν μεγάλη. Αυτή η ποικιλία στην έκφραση κάνει κάθε ιστορία ξεχωριστή και για τον λόγο αυτό λέμε ότι το αποτέλεσμα ξεπέρασε τις προσδοκίες μας. Μέσα από ένα τυχαίο δείγμα 20 ανθρώπων, το Face Forward σκιαγραφεί σε μικρογραφία την κοινωνία μας.

Kosmas Stathopoulos

Οι σύγχρονες κρίσιμες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών και ζητήματα όπως ο πόλεμος, η βία, η καταπίεση, οι δικτατορίες, οι πρόσφυγες, οι διακρίσεις, ο αποκλεισμός και η φτώχεια, απασχολούν τους σύγχρονους καλλιτέχνες οι οποίοι με το έργο τους ελέγχουν, παίρνουν θέση και, συχνά, αναδεικνύουν την άλλη όψη, ανοίγοντας τον δρόμο στον διάλογο, την επαναθεώρηση ή και την επανατοποθέτηση σε παγιωμένες αντιλήψεις. Ένα έργο σύγχρονης τέχνης μπορεί επίσης να ανασύρει μνήμες, να ενεργοποιήσει συνδέσεις με εμπειρίες από την προηγούμενη ή την παρούσα φάση της ζωής μας, να δημιουργήσει ιδέες, να ενεργοποιήσει συναισθήματα και επιθυμίες. Η αναγνώριση και η αποδοχή της διαφορετικότητας στην ανθρώπινη εμπειρία, την κουλτούρα και τις επιλογές και η ενεργοποίηση ενός γόνιμου διαλόγου με τον εαυτό και τους άλλους ίσως είναι η σημαντικότερη συμβολή της σύγχρονης τέχνης στην κοινωνία μας.

Vladislav Zukovsky

Μέσα από το πρόγραμμα, τη γνωριμία και την επαφή μας με τους είκοσι συνανθρώπους μας, τους οποίους πλέον θεωρούμε φίλους μας, γίναμε σίγουρα συναισθηματικά πλουσιότεροι. Οι συμμετέχοντες επίσης πήραν μεγάλη χαρά. Ένιωσαν ότι κάποιοι τους δίνουν χρόνο για να ακούσουν αυτά που έχουν να πουν, αυτά που πραγματικά οι ίδιοι θέλουν να πουν για τον εαυτό τους και τη ζωή τους. Πιστεύουμε ότι ένοιωσαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση στο να συνυπάρχουν μαζί μας σε αυτόν τον τόπο, σε αυτό το νέο ξεκίνημα της ζωής τους.

Καλούμε το κοινό να επισκεφτεί την έκθεση, να δει τα πρόσωπα και να ακούσει τη φωνή τους. Ευελπιστούμε ότι ο επισκέπτης της έκθεσης θα διαπιστώσει πως η ποικιλία χαρακτήρων, απόψεων, νοοτροπιών, συναισθηματικών αποχρώσεων και εντάσεων κάνουν την κοινωνία μας πλουσιότερη και περισσότερο ενδιαφέρουσα. Επίσης, θα ανακαλύψει ότι κοινός πυρήνας όλων είναι τα όνειρα για το μέλλον και η βαθιά ανάγκη για επικοινωνία, όπως και ότι οι κοινές ελπίδες, οι κοινές αγωνίες και τα βαθύτερα συναισθήματα αποτελούν κοινό τόπο στον οποίο όλοι συνυπάρχουμε.

Το Face Forward ...into my home θα βρίσκεται στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων ΕΜΣΤ (ισόγειο) μέχρι τις 31 Ιανουαρίου 2018. Ο σχεδιασμός του προγράμματος έγινε από το EMΣΤ σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ενώ τη χρηματοδότηση προσέφερε η Διεύθυνση Πολιτικής Προστασίας και Ανθρωπιστικής Βοήθειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (DG ECHO).

ΣΟΦΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ / [email protected]