Η Ειρήνη Βοκοτοπούλου, κοινωνιολόγος, ειδική σε θέματα ανάγνωσης, σχεδιάστρια των καλοκαιρινών εκστρατειών ανάγνωσης στις βιβλιοθήκες μάς μιλά για τη δράση της εκστρατείας, το σχεδιασμό, το στόχο αλλά και για την αποστολή και την κουλτούρα της βιβλιοθήκης στη χώρα μας.

Μιλήστε μας για την καλοκαιρινή εκστρατεία που είναι σε εξέλιξη. Σε τι προσβλέπει, ποιος είναι ο στόχος και το ζητούμενο;
Η καλοκαιρινή εκστρατεία για παιδιά και έφηβους πραγματοποιείται για τέταρτη χρονιά φέτος με τη συμμετοχή πάνω από 100 βιβλιοθηκών σε όλη την Ελλάδα. Μέσα από τα θέματα και τις δράσεις που σχεδιάζονται κάθε χρόνο στόχος μας είναι η δημιουργία ενός δυναμικού δικτύου βιβλιοθηκών που μακροπρόθεσμα θα προσφέρει σύγχρονες υπηρεσίες βιβλιοθήκης στα παιδιά, καλλιεργώντας την ανάγνωση και τη δημιουργικότητα ως βασικούς άξονες παιδείας. Γύρω από την καλοκαιρινή εκστρατεία και τις δράσεις της οι βιβλιοθήκες οργανώνουν τη λειτουργία τους όλο το χρόνο, καθώς το υλικό που έχουν στη διάθεσή τους παρουσιάζεται στα σχολεία και υποστηρίζει τους εκπαιδευτικούς στα προγράμματα που υλοποιούν.

Πώς σχεδιάζεται και υλοποιείται η εν λόγω εκστρατείας και ποιες οι αντιδράσεις του κόσμου;
Η καλοκαιρινή εκστρατεία είναι μια δράση που σχεδιάζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς. Το χειμώνα σχεδιάζεται το θέμα και το σεμινάριο που απευθύνεται σε όλους τους υπεύθυνους βιβλιοθηκών που παίρνουν μέρος στο πρόγραμμα. Σ΄ αυτό το σεμινάριο που είναι τριήμερο οι υπεύθυνοι εξειδικεύονται σε συγκεκριμένα εργαστήρια που κατόπιν υλοποιούν οι ίδιοι στις βιβλιοθήκες, αλλά και ανταλλάσσουν ιδέες γύρω από τον τρόπο οργάνωσης της βιβλιοθήκης, τρόπους προσέλκυσης εθελοντών και μεθόδους επικοινωνίας των δράσεων τους. Κατόπιν σχεδιάζονται οι δράσεις. Οι βιβλιοθήκες έχουν πρόσβαση σε περίπου 50 περιγραφές δράσεων για να διαμορφώσουν το πρόγραμμά τους που πριν κλείσουν τον Ιούνιο, έχει ήδη φτάσει στα σχολεία και τα παιδιά έχουν ενημερωθεί. Σ’ αυτό το διάστημα υπάρχει διαδικτυακή υποστήριξη των υπεύθυνων βιβλιοθηκών σε ερωτήσεις που τυχόν έχουν σχετικά με την υλοποίηση των δράσεων. Στο επόμενο χρονικό διάστημα και μέχρι τις 15 Σεπτεμβρίου οι βιβλιοθήκες υλοποιούν, ανάλογα με τις δυνατότητες κάθε βιβλιοθήκης, δράσεις από αυτές που προτείνονται.
Μετά τις 15 Σεπτεμβρίου συγκεντρώνεται και αξιολογείται το υλικό των ερωτηματολογίων που έχουν συμπληρωθεί από όλες τις κατηγορίες κοινού που έχουν παρακολουθήσει τις δράσεις της καλοκαιρινής εκστρατείας. Μέσα από την αξιολόγηση βγαίνουν συμπεράσματα που αξιοποιούνται στο σχεδιασμό της επόμενης καλοκαιρινής εκστρατείας.
Η ανταπόκριση του κοινού –γονιών και παιδιών- είναι πολύ θετικές και τα στατιστικά των βιβλιοθηκών αποδεικνύουν τόσο την αύξηση των επισκέψεων αλλά και του αριθμού δανεισμού βιβλίων.

Ποια πρέπει να είναι η αποστολή της βιβλιοθήκης;
Οι βιβλιοθήκες σήμερα πρέπει να είναι στο κέντρο της ζωής της κοινότητας, προσφέροντας υπηρεσίες που ενδιαφέρουν τους κατοίκους της –όλων των ηλικιών-  οι οποίες πρέπει να έχουν αφετηρία το υλικό της βιβλιοθήκης, διευρύνοντάς το. Η ανάγνωση και η καλλιέργεια της κριτικής ανάγνωσης, στα παιδιά κυρίως, βρίσκονται στον πυρήνα του σχεδιασμού μιας βιβλιοθήκης ώστε μακροπρόθεσμα να μπουν τα θεμέλια άτυπων μορφών εκπαίδευσης και παιδείας.

Υπάρχει η κουλτούρα της βιβλιοθήκης στη χώρα μας;
Στην Ελλάδα, κυρίως στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης μπήκαν τα θεμέλια για την καλλιέργεια στους πολίτες της έννοιας της βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη ως κέντρο πληροφόρησης, ενημέρωσης, καθημερινής συνήθειας, όπου ο επισκέπτης είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντός της και όχι ως χώρου συσσώρευσης και διαφύλαξης υλικού. Αν και οι προσπάθειες ήταν γενναιόδωρες και ενθουσιώδεις δεν κατάφεραν μέχρι σήμερα να διαμορφώσουν κουλτούρα βιβλιοθήκης, καθώς αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να ξεκινά αποκλειστικά από τις βιβλιοθήκες, αλλά πρέπει να το στηρίξει συνολικά το εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και οι φορείς πολιτισμού. Όταν η εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες καλλιεργεί το ένα εγχειρίδιο, συγκεκριμένο αριθμό σελίδων ως εξεταστική ύλη, πώς μπορεί μια βιβλιοθήκη να καλλιεργήσει, παράλληλα με την κυρίαρχη αυτή αντίληψη, την έννοια της κριτικής ανάγνωσης που οδηγεί στην κριτική σκέψη, της σύνθεσης διαφορετικών πεδίων γνώσης, που είναι ουσιώδη για την ανάπτυξη κουλτούρας βιβλιοθήκης;
Τα τελευταία χρόνια και χάρη στο παράδειγμα της Βέροιας οι βιβλιοθήκες είναι πάλι στο επίκεντρο, προσπαθώντας να ενσωματώσουν στη λειτουργία τους σύγχρονες υπηρεσίες κι όχι μόνο το δανεισμό βιβλίων λογοτεχνίας κυρίως, έτσι ώστε να προσελκύσουν επισκέπτες κυρίως νέων, κάτι που θα διασφαλίσει την αναγκαιότητα της λειτουργίας τους στο μέλλον. Αν, όμως, αυτή η προσπάθεια δεν ενταχθεί στη γενικότερη συζήτηση για την εκπαίδευση και την παιδεία στη χώρα μας, υπάρχει κίνδυνος να χαθεί η ώθηση και η ανάπτυξη που γνωρίζουν τα τελευταία χρόνια οι βιβλιοθήκες.

Τι πρέπει να γίνει για να πάρει το βιβλίο τη θέση που του αξίζει στη ζωή μας; Και ποια είναι αυτή «η θέση που του αξίζει»;
Στις ζωές μας έχουμε αναγάγει το βιβλίο ως ηθική αξία, ως κάτι που είναι «καλό» χωρίς όμως επί της ουσίας να είναι απαραίτητο στην καθημερινότητά μας. Από αυτή την, επιτρέψτε μου, ιδεοληψία πηγάζει όλο το άγχος μας πως τα παιδιά μας δεν διαβάζουν, πως πρέπει να διαβάζουμε γιατί αυτό μας μορφώνει. Οι παλιότερες γενιές το ερμήνευαν αυτό με την αγορά μιας σειράς βιβλίων για να διακοσμήσουν το σαλόνι ή μιας εγκυκλοπαίδειας για να συμπληρώνει τη μόρφωση των παιδιών.
Το βιβλίο όμως δεν είναι καλό ούτε κακό. Δεν είναι μόνο μυθοπλασία είναι δοκίμιο, μελέτη, πληροφοριακό υλικό, συνταγές και οδηγίες. Υπάρχουν εξαιρετικοί άνθρωποι, με ηθική και πνευματική πυξίδα στη ζωή τους που τα βιβλία δεν έχουν θέση στη ζωή τους. Ξέρουν να απολαμβάνουν ένα μεγάλο περίπατο στη φύση, να εκτιμούν τη σιωπηλή παρατήρηση του βίου τους. Υπάρχουν και άνθρωποι που τον τρόπο της ζωή τους τον βρίσκουν στα βιβλία. Αυτά γίνονται η πυξίδα τους για να ζήσουν, για να απολαύσουν τις μικρές στιγμές τους, να εκλογικεύσουν τους φόβους τους.
Αν ένας άνθρωπος έχει ανάγκη ένα βιβλίο για όλους αυτούς τους λόγους και δεν το βρίσκει τότε υπάρχει έλλειμμα κι εκεί είναι κυρίως η κουλτούρα της βιβλιοθήκης που πρέπει να το καλύψει. Οι βιβλιοθήκες πρέπει να υπάρχουν έστω και μόνο γι’ αυτόν τον άνθρωπο που ένα βιβλίο μπορεί να του αλλάξει τη ζωή. Αλλά φυσικά μιλάμε για κάτι πολύ ευρύτερο και στις σημερινές συνθήκες ζωής μας πολύ πιο ουσιαστικό, καθώς χάνονται σιγά σιγά οι άνθρωποι που είχαν τη δυνατότητα να αφουγκραστούν τη ζωή, κι εδώ είναι που πρέπει να ενταχθεί η συζήτηση για τις βιβλιοθήκες στο γενικότερο σχεδιασμό της εκπαίδευσης και της παιδείας με τη συμμετοχή όχι μόνο εκπαιδευτικών, παιδαγωγών ή πολιτικών αλλά και των ανθρώπων του βιβλίου.

Έχω την αίσθηση ότι οι κάτοικοι των μικρών πόλεων αναγνωρίζουν περισσότερο από ότι οι των μεγαλύτερων, την αξία της ύπαρξης βιβλιοθηκών. Ισχύει;
Οι κάτοικοι μικρών πόλεων έχουν το πλεονέκτημα να αντιλαμβάνονται πολύ πιο εύκολα τη λειτουργία της βιβλιοθήκης, να ενημερώνονται για τις δράσεις της σε αντίθεση με τους κατοίκους των μεγαλουπόλεων, όπου καθώς δεν υπάρχουν βιβλιοθήκες σε κάθε γειτονιά είναι πολύ δύσκολο να ενημερώνονται ή να υποστηρίζουν δράσεις πολύ μακριά από τον τόπο κατοικίας τους. Οι μικρές πόλεις καλλιεργούν την οικειότητα και την υποστήριξη συλλογικών δράσεων πολύ περισσότερο από τον απομονωμένο τρόπο ζωής στις μεγάλες πόλεις και είναι πολύ δυσκολότερο να κινητοποιήσεις, να παρακινήσεις αυτό τον πληθυσμό να ξεπεράσει το εμπόδιο της απόστασης, της κούρασης και να πάρει μέρος στη ζωή της κοινότητας γενικότερα και της βιβλιοθήκης ειδικότερα.

Ποιοι είναι οι πιο γόνιμοι αναγνώστες, τα παιδιά ή οι ενήλικες;
Τα παιδιά ρουφάνε περισσότερο τις ιστορίες που διαβάζουν, επηρεάζονται πολύ περισσότερο από την πλοκή τους, ζούνε αυτό που διαβάζουν. Οι ενήλικες δεν είναι πια αθώοι και πολύ δυσκολότερα παρασύρονται όταν διαβάζουν. Αλλά αυτό δεν έχει να κάνει με τη γονιμότητα της ανάγνωσης γιατί αυτή προϋποθέτει ένα είδος εκπαίδευσης σε αυτή, όπως επίσης χρειάζεται να έχουμε ορίσει τι εννοούμε όταν λέμε γόνιμος αναγνώστης. Εγώ το γόνιμο το ορίζω ως τη δυνατότητα που μου δίνει η ανάγνωση να συνθέσω ξανά τη γνώση του κόσμου και να την αποδώσω πρωτότυπα. Αυτό προϋποθέτει την εξάσκηση στη συγκριτική ανάγνωση κειμένων, την ικανότητα να μπορώ δίπλα σε ένα βιβλίο να τοποθετήσω ένα άλλο ως συγγενές του ή ως αντίθετό του. Αυτό δεν είναι τόσο πολύπλοκο όσο ακούγεται. Ένα μικρό παιδί προσχολικής ηλικίας αναγνωρίζει ως πεταλούδα την εικονογράφησή της σε ένα βιβλίο, άρα μπορεί και συγκρίνει την πραγματική πεταλούδα με αυτό το σχήμα που κρατάει τα φτερά τις κεραίες και τα έντονα χρώματα αλλά δεν είναι μια πραγματική πεταλούδα. Σκεφτείτε λοιπόν σε αυτό το παιδί να μην δείχνουμε μόνο αυτή την εικονογράφηση της πεταλούδας αλλά δέκα διαφορετικές εικονογραφήσεις της πραγματικής πεταλούδας. Ο κόσμος έτσι όπως διαμορφώνεται μέσα του περιέχει πολύ πιο πλούσιες παραστάσεις, υποκειμενικές θεωρήσεις του κόσμου που το βοηθούν να διαμορφώσει τη δική του. Μέσα στη βιβλιοθήκη ένα παιδί, πλούσιο ή φτωχό μπορεί να έχει την τύχη να του δείξουν δέκα διαφορετικές εικονογραφήσεις. Από εκεί ξεκινάει το ταξίδι του ως αναγνώστης. Δεν γίνεται αναγνώστης ούτε στα δέκα του, γράφοντας μια σχολική εργασία ούτε πολύ περισσότερο ως φοιτητής ή ως ενήλικος. Στις χαρτονένιες, σκληρές σελίδες των βιβλίων προσχολικής ηλικίας ξεκινάει το ταξίδι ενός γόνιμου αναγνώστη.

Φέτος η Καλοκαιρινή Εκστρατεία έχει την υποστήριξη της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Μιλήστε μας γι’ αυτό.
Τα τρία προηγούμενα χρόνια η καλοκαιρινή εκστρατεία υλοποιήθηκε μέσα από το δίκτυο βιβλιοθηκών που δημιουργήθηκε γύρω από τη μη κερδοσκοπική εταιρεία Future Library και τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση στο Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Αυτό το δίκτυο και κυρίως η εμπειρία που όλοι κερδίσαμε αυτά τα χρόνια δουλεύοντας σ’ αυτό, περνούν στην Εθνική Βιβλιοθήκη, που από το ρόλο της πρέπει να είναι ο κεντρικός συντονιστής ενός δικτύου βιβλιοθηκών και ο διοργανωτής τέτοιου είδους δράσεων. Η υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος υπήρξε καθοριστική έτσι ώστε η μετάβαση αυτή να γίνει ομαλά, εντάσσοντας το προσωπικό της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο σχεδιασμό και την οργάνωση.
Οι βιβλιοθήκες υποστήριξαν αυτή τη μετάβαση θερμά, αναγνωρίζοντας στην Εθνική Βιβλιοθήκη το θεσμικό της ρόλο ως υποστηρικτή του δικτύου βιβλιοθηκών αλλά και ως φορέα επιμόρφωσης. Η καλοκαιρινή εκστρατεία είναι το πρώτο μικρό βήμα του και στο επόμενο διάστημα και σε συνδυασμό με τη μεταφορά της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο καινούργιό της σπίτι, θα σχεδιαστεί η στρατηγική του και ο ρόλος του σε όλο του το εύρος και τις δυνατότητες. Εργαζόμαστε όλοι έτσι ώστε αυτό το δίκτυο να μακροημερεύσει και να παίξει καθοριστικό ρόλο στην κουλτούρα βιβλιοθήκης των πολιτών.

Χριστίνα Χρυσανθοπούλου
[email protected]