Ο ιδρυτής του Μουσείου Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Κώστας Κοτσανάς μάς μιλά για τα εκθέματα μιας σημαντικής έκθεσης που ξεκινά την 1η Αυγούστου. Ο λόγος για το Μουσείο Ηρακλειδών και την έκθεση: «Οι σημαντικότερες εφευρέσεις των Αρχαίων Ελλήνων».

Μπορείτε να μας «συστήσετε» την  έκθεση «Οι σημαντικότερες εφευρέσεις των Αρχαίων Ελλήνων» που εγκαινιάζεται στο Μουσείο Ηρακλειδών;

H έκθεση που φιλοξενείται στο μοναδικό εκθεσιακό χώρο του μουσείου Ηρακλειδών περιλαμβάνει μια ξεχωριστή επιλογή 30 περίπου εξαιρετικά καινοτόμων αρχαιοελληνικών εφευρέσεων από διαφορετικούς τομείς του αρχαιοελληνικού θαύματος. Συγκεκριμένα ο  επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει εκθέματα που αποτελούν παγκόσμιες πρωτιές στο είδος τους: α) από τα αστρονομικά όργανα, τον υπολογιστικό μηχανισμό των Αντικυθήρων (ένα …laptop από την αρχαιότητα),  το σφαιρικό αστρολάβο του Πτολεμαίου (το «G.P.S.»  των αρχαίων Ελλήνων), τον τετράντα του Ιππάρχου και  την τετραπήχη διόπτρα του Αρχιμήδους, β) από τα ωρολόγια, το υδραυλικό ωρολόγιο του Κτησιβίου (ένα θαύμα του αυτοματισμού αέναης λειτουργίας χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση), το ξυπνητήρι του Πλάτωνος  και το ηλιακό ωρολόγιο του Αναξίμανδρου, γ) από τη ρομποτική την αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος (το πρώτο λειτουργικό ρομπότ της Iστορίας, που μπορούσε αυτόματα να σερβίρει δεκάδες καλεσμένους με οίνο καθαρό ή νερωμένο ανάλογα με την επιθυμία του κάθε επισκέπτη), δ) από την αυτοματοποιητική, το σταθερό αυτόματο θέατρο των Φίλωνος-Ήρωνος (ένα είδος «κινηματογράφου» με κινούμενη εικόνα, ήχο και φωτορεαλισμό) και το κινητό αυτόματο θέατρο του Ήρωνος (ένα αυτοκινούμενο όχημα - κουκλοθέατρο με αυτόματη πλοήγηση, κιβώτιο ταχυτήτων και υδραυλικές προγραμματιζόμενες βαλβίδες), ε) από τους αυτοματισμούς, το αυτόματο σπονδείο με κερματοδέκτη (τον πρώτο αυτόματο πωλητή της Iστορίας), το αυτόματο άνοιγμα θυρών ναού μετά από θυσία στο βωμό του (τον πρώτο κτηριακό αυτοματισμό της Iστορίας), το υδραυλικό αυτόματο των φθεγγομένων ορνέων και της επιστραφείσης γλαυκός, στ) από τις τηλεπικοινωνίες, τον υδραυλικό τηλέγραφο του Αινεία (την πρώτη συσκευή τηλεπικοινωνίας παγκοσμίως) και την πυρσεία του Πολυβίου (την πρώτη μέθοδο κωδικοποιημένης τηλεπικοινωνίας παγκοσμίως), ζ) από την υδραυλική τεχνολογία, την καταθλιπτική αντλία του Κτησιβίου (την πρώτη εμβολοφόρα παλινδρομική αντλία της ανθρωπότητας) και τον υδραυλικό κοχλία του Αρχιμήδους, η) από την πολεμική τεχνολογία, τον αυτόματο πολυβόλο καταπέλτη του Διονυσίου (με την πρώτη εφαρμογή της επίπεδης αλυσoκίνησης παγκοσμίως), θ) από τα εργαλεία και τις μηχανές, τη μηχανή παραγωγής περικοχλίων και τον παντογράφο του Ήρωνος, ι) από την ανυψωτική τεχνολογία, την τρίκωλο ανυψωτική μηχανή, ια) από την ατμοκίνηση την  αιολόσφαιρα του Ήρωνος και άλλα.

Τι θα θέλατε να πάρει μαζί του ο επισκέπτης φεύγοντας από την έκθεση αυτή;

Νομίζω ότι είναι σημαντικό κάθε επισκέπτης να κρατήσει στη μνήμη του αυτήν την εξαιρετική πτυχή του καινοτόμου αρχαιοελληνικού πνεύματος διαπιστώνοντας παράλληλα ότι σχεδόν κάθε τεχνολογικό αντικείμενο που χρησιμοποιούμε σήμερα στηρίζεται σε μια βασική αρχή ή ακόμη σε ένα παρόμοιο αντικείμενο που είχαν επινοήσει οι Έλληνες. Θα ήταν σπουδαίο επίσης κάθε επισκέπτης να έχει παρακολουθήσει το μύθο του Ναυπλίου να παρουσιάζεται αυτόματα από τον «κινηματογράφο» του Φίλωνος, να έχει  παρακολουθήσει το μύθο του Διονύσου και τις αυτόματες προγραμματιζόμενες διαδρομές από το αυτοκινούμενο όχημα (αυτοκίνητο) -κουκλοθέατρο του Ήρωνος, να έχει σερβιριστεί αυτόματα από το ρομπότ υπηρέτρια του Φίλωνος και να έχει ανακαλύψει την αρχή της ατμοκίνησης από την αιολόσφαιρα του Ήρωνος, διαπιστώνοντας ότι η πορεία του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού δεν είναι μια αύξουσα γραμμική εξέλιξη (με μια μικρή στασιμότητα τον Μεσαίωνα),  όπως συνήθως πιστεύουμε, αλλά μια ταχύτατη ανάπτυξη και κορύφωση κατά τον 3ο αιώνα π.Χ., μια υποχώρηση και απώλεια αυτής της τεχνολογίας στους επόμενους αιώνες και μια σταδιακή επανάκτησή της, με τον 14ο  αιώνα μ.Χ. να ισοβαθμίζει την τεχνολογία αιχμής των αρχών του 2ου  π.Χ. αιώνα. 

Θα γνώριζε έτσι μια παραγνωρισμένη περίοδο της ελληνιστικής εποχής, που όμως θα είχε οδηγήσει (αν οι οικονομικοκοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής το επέτρεπαν) στη Βιομηχανική Επανάσταση με απρόβλεπτες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Θα μπορούσε επίσης  να στοχαστεί και να αναρωτηθεί για τους λόγους που χάθηκαν τεχνολογικά τουλάχιστον 1500 χρόνια από την ανθρώπινη ιστορία. Επίσης θα ήταν εξίσου σημαντικό να γνωρίσει ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τις ίδιες σχεδόν ανάγκες με μας και να ανακαλύψει μερικές από τις προσωπικότητες αυτών των εξαιρετικά καινοτόμων μυαλών της αρχαιότητας που ικανοποιούσαν αυτές τις ανάγκες. Είναι θλιβερό πολλοί από μας αλλά και περισσότερο από όλους οι μαθητές μας να μην γνωρίζουν τους δύο κορυφαίους εφευρέτες της ανθρωπότητας (τον Κτησίβιο και τον Φίλωνα), ενώ αντίθετα όλοι μας να γνωρίζουμε  τον εξαιρετικό Ντα Βίντσι ως κορυφαίο εφευρέτη (και έχουν βοηθήσει όλοι στην πατρίδα μας γι’ αυτό με τις δεκάδες σχετικές εκθέσεις), ο οποίος όμως 1700 χρόνια αργότερα αντέγραφε και αναβίωνε τον Αρχιμήδη και τους προηγούμενους.   

Υπάρχει κάποιο έκθεμα που έχει ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία;

Θα σας αναφέρω τρία που εντυπωσιάζουν ιδιαίτερα τους επισκέπτες: α) το «στατόν» αυτόματο θέατρο του Φίλωνος του Βυζαντίου (3ος αι. π.Χ.), που βελτίωσε και περιέγραψε με λεπτομέρειες ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς στο βιβλίο του «Αυτοματοποιητική». Ουσιαστικά πρόκειται για τον «κινηματογράφο» των αρχαίων Ελλήνων καθότι παρουσίαζε αυτόματα με τη χρήση πολλών μικρομηχανισμών την πλοκή ενός μύθου με κινούμενη εικόνα και ήχο και φωτορεαλισμό. Στο θέατρο αυτό η αυλαία ανοιγοκλείνει, μορφές κινούνται, ήχοι παράγονται, σκηνικά αλλάζουν, φωτιές ανάβουν, κεραυνοί πίπτουν, βροντές ακούγονται και πολλά άλλα θαυμαστά συμβαίνουν αυτόματα. Όλα αυτά δικαίως αναδεικνύουν το «στατόν» θέατρο ως το σημαντικότερο αυτοματισμό όλων των πολιτισμών της αρχαιότητας, ικανό να προβληματίζει ακόμα και σήμερα τους σύγχρονους μηχανικούς του αυτοματισμού.

β) Το «κινητό» αυτόματο θέατρο του Ήρωνος του Αλεξανδρέως. Πρόκειται για ένα αυτοκινούμενο κουκλοθέατρο που παρουσιάζει αυτόματα το μύθο του Διονύσου με μηχανισμούς και σκηνές παρόμοιες του προηγούμενου θεάτρου (συμπεριλαμβανομένης και της αυτόματης παραγωγής μουσικής από τύμανα και κύμβαλα). Παράλληλα όμως πρόκειται για ένα πρόγονο του αυτοκινήτου και μάλιστα με αυτόματη πλοήγηση καθότι διαθέτει εσωτερική πηγή ενέργειας, κιβώτιο ταχυτήτων, ανεξάρτητη κίνηση στους τροχούς, προγραμματιστή κίνησης και είναι ικανό να κινείται αυτόματα στο χώρο, αποφεύγοντας εμπόδια και να επιστρέφει στη θέση του.

γ) Την αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος του Βυζαντίου. Πρόκειται για το πρώτο λειτουργικό ρομπότ της ιστορίας. Είχε τη μορφή μιας υπηρέτριας σε φυσικό μέγεθος που στο δεξί χέρι της κρατούσε μια οινοχόη και κερνούσε δεκάδες καλεσμένους με οίνο καθαρό ή νερωμένο ανάλογα με την επιθυμία του κάθε επισκέπτη.

Τα εκθέματα προέρχονται από το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά. Ποια είναι η ιστορία και ο σκοπός του μουσείου;

Το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (με τρία παραρτήματα) λειτουργεί με ελεύθερη είσοδο στο Κατάκολο σε χώρο που έχει παραχωρηθεί (2003) από το Δήμο Πύργου, στην Αρχαία Ολυμπία (μουσείο Αρχιμήδη) σε χώρο που έχει παραχωρηθεί από το Δήμο Αρχαίας Ολυμπίας με στήριξη του ομώνυμου εμπορικού συλλόγου και πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ υπό την αιγίδα του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών και ξαναζωντανεύει με απόλυτη εγκυρότητα και αξιοπιστία 350 περίπου εξαιρετικές εφευρέσεις του αρχαιοελληνικού τεχνολογικού θαύματος που καλύπτουν την περίοδο από το 2000 π.Χ. μέχρι το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Όλα τα εκθέματα και το υποστηρικτικό τους υλικό έχουν δημιουργηθεί χωρίς καμιά επιχορήγηση από οποιοδήποτε δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα και στηρίζονται αποκλειστικά στην ενδελεχή μελέτη της αρχαιοελληνικής, λατινικής και αραβικής γραμματείας, των αγγειογραφικών πληροφοριών και των ελαχίστων σχετικών αρχαιολογικών ευρημάτων.

Στόχος του Μουσείου Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας αλλά και των περιοδευουσών εκθέσεών του είναι να αναδείξει αυτήν τη σχετικά άγνωστη πτυχή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού που δυστυχώς ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε οι περισσότεροι και να αποδείξει ότι η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων λίγο πριν το τέλος του αρχαιοελληνικού κόσμου ήταν εξαιρετικά όμοια με τις απαρχές της σύγχρονης τεχνολογίας μας. Για παράδειγμα οι κοχλίες και τα περικόχλια, οι οδοντωτοί τροχοί και οι κανόνες, οι τροχαλίες και οι ιμάντες, οι αλυσοτροχοί και οι αλυσίδες, οι υδραυλικοί ελεγκτές και οι βαλβίδες, τα έμβολα και οι κύλινδροι, οι προγραμματιστές και οι αυτόματοι πλοηγοί (εξαρτήματα όλα της μηχανής ενός σύγχρονου αυτοκινήτου) είναι μερικά μόνο από τα εφευρήματα των αρχαίων Ελλήνων που αποτέλεσαν τους θεμέλιους λίθους της πολύπλοκης τεχνολογίας τους. Αυτά τα κληροδοτήματα, ίδια και αναντικατάστατα, εξακολουθούν και σήμερα να αποτελούν τα δομικά στοιχεία της σύγχρονης τεχνολογίας μας, η εξέλιξη της οποίας θα ήταν αμφίβολη χωρίς την ανέξοδη και απροβλημάτιστη υιοθέτησή τους. Απλά χρειάστηκε πάνω από μιαμιση χιλιετία ωρίμανσης για να επανακτήσει η ανθρωπότητα αυτήν την αξιοθαύμαστη λησμονημένη τεχνολογία. Η εξερεύνηση αυτής της εποχής που η τεχνολογία αιχμής δεν κατοχυρωνόταν αποδεικνύει περίτρανα πόσα περισσότερα (από όσα νομίζουμε) χρωστά ο σύγχρονος Δυτικός Τεχνολογικός Πολιτισμός στους Έλληνες.

Τελικά ποιος ήταν και είναι ο ρόλος των αρχαίων Ελλήνων στην εξέλιξη της παγκόσμιας τεχνολογίας;

Σε όλες τις ιστορικές πολιτιστικές περιόδους της αρχαίας Ελλάδας οι πρόγονοί μας δημιούργησαν σπουδαίες τεχνολογικές κατασκευές. Π.χ., τα στραγγιστικά έργα της Κοπαϊδας και οι θολωτοί τάφοι της Μυκηναϊκής εποχής, το Ευπαλίνειο όρυγμα της Αρχαϊκής εποχής και οι μνημειώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές της κλασσικής εποχής  αποτελούν καταπληκτικά για την καινοτομία και το μέγεθός τους έργα. Όμως η αιχμή της τεχνογνωσίας και τεχνολογίας των αρχαίων Ελλήνων εμφανίζεται τον τρίτο και δεύτερο π.Χ. αιώνα στη Μεγάλη Ελλάδα και στα ελληνιστικά βασίλεια με μέγιστη έμφαση στην ελληνιστική Αίγυπτο των Πτολεμαίων. Η τεχνολογία που επινοείται εκεί και χρησιμοποιείται σε όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας φτάνει σε μια κορύφωση τέτοια που δεν είχε εμφανιστεί ποτέ πουθενά αλλού πριν, και το σημαντικότερο, αυτή η τεχνολογία αιχμής θα ξεχαστεί στους αιώνες που ακολούθησαν για να επανακτηθεί και να ξεπεραστεί τελικά μετά από 1500 χρόνια.

Οι αρχαίοι Έλληνες επινόησαν λοιπόν μηχανές ζωτικότατης σημασίας για την πορεία της ανθρωπότητας. Σαν παράδειγμα αναφέρω τις πολλές και διαφορετικές για κάθε περίπτωση ανυψωτικές μηχανές που χρησιμοποιούνταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. και έδωσαν μια άλλη διάσταση στα δομικά έργα, που πλέον με λίγο προσωπικό μπορούσαν να εκτελεστούν σε ευρεία κλίμακα και δημιούργησαν το αρχαιοελληνικό αρχιτεκτονικό θαύμα. Από την εποχή των δύο πρώτων Πτολεμαίων γιγάντιες εντυπωσιακές ανυψωτικές μηχανές βοήθησαν σημαντικά στην οικοδόμηση μνημειωδών κτηρίων σε μέγεθος που δεν είχε υπάρξει μέχρι τότε. Όπως για παράδειγμα ο περίφημος φάρος της Αλεξάνδρειας με τα 140 μέτρα ύψος (μόλις 7 μέτρα χαμηλότερα από τη μεγάλη πυραμίδα) που ήταν το υψηλότερο κτήριο, με σχεδόν κατακόρυφα τοιχώματα, που είχε μέχρι τότε ανεγερθεί στον κόσμο. Το κτήριο θα παρέμενε ζωντανό για 1000 χρόνια ακόμη και θα έπρεπε να περάσουν τουλάχιστον 1500 χρόνια για να κτισθεί κάτι παρόμοιο σε ύψος. Εξίσου σημαντικές ήταν οι εξαιρετικές υδραυλικές μηχανές όπως οι περίφημοι υδραυλικοί τροχοί του Φίλωνος και η δίδυμη εμβολοφόρα καταθλιπτική αντλία των Κτησιβίου και του Ήρωνος, που ίδια και απαράλλακτη χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα που έδωσαν τη δυνατότητα άρδευσης και καλλιέργειας μεγαλύτερων εκτάσεων και είχαν ως αποτέλεσμα το πολιτιστικό θαύμα των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο με την αύξηση της γεωργικής παραγωγής και τη βελτίωση της οικονομίας και της κοινωνίας που μεταφέρθηκε και σε όλο το γνωστό κόσμο.

Οι καινοτομίες στην πολιορκητική τεχνολογία με την εφεύρεση των φοβερών πολιορκητικών μηχανών (χελώνες, ελεπόλεις, παλίντονοι καταπέλτες, κ.ά.) που χρησιμοποίησαν οι Μακεδόνες του Φιλίππου, του Αλεξάνδρου και των επιγόνων βοήθησαν στην κατάλυση των βαρβαρικών αυτοκρατοριών και τον εκπολιτισμό της Ανατολής. Η πρώτη αξιοποίηση της υδραυλικής ενέργειας παγκοσμίως για την κίνηση μιας μηχανής με τον «ελληνικό» νερόμυλο που αναφέρει ο Στράβων, η πρώτη αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας για την κίνηση της υδραύλεως που περιγράφει λεπτομερώς ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς αλλά και η πρώτη εφαρμογή της ατμοκίνησης με την περίφημη αιολόσφαιρα του τελευταίου παρότι δεν βρήκαν άμεσα ευρεία εφαρμογή επηρέασαν στη συνέχεια επίσης την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας με καταλυτικό τρόπο.

Όμως αυτό που ολοκληρωτικά άλλαξε τον κόσμο είναι οι εξαιρετικές μηχανολογικές καινοτομίες των αρχαίων Ελλήνων όπως η επινόηση της οδοντοκίνησης, της αλυσοκίνησης, της ιμαντοκίνησης, των κοχλιών και των περικοχλίων και τόσων άλλων. Οι μηχανισμοί για την κίνηση των αρχαιοελληνικών «αυτομάτων» εντυπωσιάζουν και σήμερα με την πολυπλοκότητά τους. Η κοινωνία και η οικονομία  λοιπόν την ελληνιστική περίοδο θα αναπτυχθούν και θα εξελιχθούν  σε τέτοιο βαθμό που μόνο με τη νεωτερική εποχή θα μπορούσαν να συγκριθούν. Ο συνδυασμός μάλιστα της ατμοκίνητης αιολόσφαιρας με τους μηχανισμούς μετάδοσης κίνησης που προαναφέραμε ήταν ένα μόνο βήμα πριν την ατμάμαξα, τον ατμόμυλο, το ατμόπλοιο κ.λ.π. και θα μπορούσε να οδηγήσει (αν οι οικονομικοπολιτικοκοινωνικές συνθήκες της εποχής το επέτρεπαν) στη  βιομηχανική επανάσταση με ανυπολόγιστες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Στους αιώνες που ακολούθησαν αυτή η εξαιρετική τεχνολογία ξεχάστηκε, η κοινωνία και η οικονομία απώλεσαν τα μέχρι τότε προνόμά τους. Ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. η τεχνολογία είναι πολύ κατώτερη από αυτήν του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, ενώ στα Ρωμαϊκά χρόνια που ακολούθησαν παρατηρείται μια στασιμότητα. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα, οπότε οι Αναγεννησιακοί στοχαστές επανακτούν αυτή τη λησμονημένη γνώση και η τεχνολογία αρχίζει μια ξέφρενη πορεία προς τα εμπρός που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

Τέλος, έχοντας διαπιστώσει ότι η συμβολή των Ελλήνων ήταν βαρυσήμαντη για την παγκόσμια ιστορία, πώς θα μπορούσαμε να επαναφέρουμε το εξαιρετικό αυτό ελληνικό ταπεραμέντο στο σημερινό αδιέξοδο;

Να προσπαθήσουμε να καινοτομήσουμε, να δημιουργήσουμε και να παραγάγουμε σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Να γίνουμε μια κοινωνία με μεγαλύτερη αυτάρκεια. Να μη μείνουμε αδρανείς, αμέτοχοι και…συμμέτοχοι  στην κρίση. Να μην εγκλωβιστούμε στην παγίδα που μας οδήγησε ως εδώ.

Βάλια Κανελλοπούλου