Η Navine G. Khan-Dossos μετακόμισε στην Αθήνα για να αναβιώσει το καφέ του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής τέχνης, να εκθέσει στην Art Athina και να κάνει πεζοπορία στα βουνά. Τα υπόλοιπα, θα μας τα πει η ίδια.

Πριν από ακριβώς ένα χρόνο, βρέθηκα στα Open Studios του Jan Van Eyck Adademie στο Μάαστριχτ. Στο πλαίσιο της έκθεσης, οι 35 περίπου ανερχόμενοι καλλιτέχνες που διατηρούν τα studios τους μέσα στη θερμοκοιτίδα του Van Eyck, ανοίγουν κάθε Μάρτιο για λίγες μέρες τις πόρτες τους και υποδέχονται τους χιλιάδες επισκέπτες που έρχονται να δουν τα ολοκληρωμένα ή εν εξελίξει πρότζεκτς τους. Οι καλλιτέχνες κάθε χρόνο αλλάζουν, όπως άλλωστε και η δυναμική των Open Studios, που αποτελούν ένα από τα σπουδαιότερα εικαστικά δρώμενα της Ολλανδίας.

Open Studios 2015, Jan Van Eyck Academie.Η Navine G. Khan-Dossos επί τω έργω.

Εκεί, λοιπόν, το περασμένο Μάρτιο γνώρισα μια εκκεντρική ζωγράφο από το Λονδίνο που είχε αναλάβει να διακοσμήσει μεταξύ άλλων την κεντρική σάλα του κτιρίου με μια μεγάλη, περιμετρική τοιχογραφία, κάτι σαν φάσα που θα αποτελούσε το φόντο της κεντρικής έκθεσης. Η γνωριμία μου μαζί της μού έμεινε αξέχαστη, καθώς στα πρώτα λεπτά της συζήτησής μας, και αφού πληροφορήθηκε ότι είμαι Ελληνίδα, μού είπε το ανήκουστο «The artists are coming», αναφερόμενη στην Αθήνα και το ρεύμα που θέλει καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο να μετοικίζουν στην underground πόλη με σκοπό να αφουγγραστούν τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, να εμπνευστούν και, εν τέλει, να δημιουργήσουν έργα που αντλούν εικόνες από το σήμερα για να αποτελέσουν τα ντοκουμέντα του αύριο.

Μέσα σε όσα είπαμε, η Navine G. Khan-Dossos (κατά κόσμον Vanessa Hodgkinson) μού εξέφρασε την επιθυμία της να μετακομίσει και η ίδια στην Αθήνα, την πόλη του καλλιτεχνικού αναβρασμού που «σε δύο χρόνια από τώρα», θα γίνει η Μέκκα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, καθώς το άνοιγμα της Documenta για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2017 θα κυριαρχήσει, όπως μου είπε, στο διεθνή καλλιτεχνικό διάλογο.

Αν και δυσκολεύτηκα να πιστέψω πως όντως θα μετακομίσει στην Ελλάδα, η Navine το ‘πε και ΄κανε, κι έτσι, από το Σεπτέμβριο του 2015 βρίσκεται στην Αθήνα, όπου ζει κι εργάζεται. Το πρώτο της μεγάλο πρότζεκτ στη χώρα μας είναι και πάλι μια μεγάλης κλίμακας τοιχογραφία, η οποία θα κοσμήσει το roof top του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης, με απώτερο στόχο την αναβίωση του ρετιρέ με τη θέα που κόβει την ανάσα. Το Imagine A Palm Tree είναι μια μικρή «όαση» στο πολύβουο κέντρο της πόλης, μια ανάπαυλα από την καθημερινότητα και, ταυτόχρονα, ένα σημείο αναφοράς στα προβλήματα του σήμερα.

Από τότε που μετακόμισα στην Αθήνα, το Σεπτέμβριο του 2015, άκουγα συχνά για μια παράξενη ιστορία με πολλές παραλλαγές. Πρόκειται για την απομάκρυνση των φοινικόδεντρων από το αστικό τοπίο της πόλης με σκοπό τον οπτικό αναπροσανατολισμό της Ελλάδας από την Ανατολή προς την Ευρώπη. Αυτό τον αστικό μύθο μού τον διηγήθηκαν τρεις φορές: την πρώτη, η απομάκρυνση των φοινίκων έγινε στο τέλος της επιρροής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Ελλάδα, τη δεύτερη, συνέπεσε με το τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου, ενώ σύμφωνα με την τρίτη, τα δέντρα απομακρύνθηκαν κατά τη Χούντα. Ακόμα προσπαθώ να καταλάβω αν κάποια από αυτές τις διαφορετικές εκδοχές είναι αληθινή.

Το Imagine A Palm Tree είναι ένα πρότζεκτ πολλών σημείων. Είναι τόσο μια performance (καθώς το έργο ήταν ανοιχτό προς τους επισκέπτες του Μουσείου, οι οποίοι μπορούσαν να παρακολουθήσουν και να αλληλοεπιδράσουν με τη ζωγραφική διαδικασία που ξεκίνησε το Γενάρη του 2016), όσο και το αποτέλεσμα αυτής, που δεν είναι άλλο από την τωρινή τελική του μορφή: μια τεράστιας κλίμακας τοιχογραφία που ξεκινά από το πάτωμα και καταλήγει στο ταβάνι. Το τρίτο και τελευταίο σημείο του πρότζεκτ αφορά σε μια σειρά από events και ομιλίες που θα φιλοξενηθούν στον ανανεωμένο χώρο του Μουσείου από την άνοιξη μέχρι και το Σεπτέμβριο του 2016.

Το τελικό αποτέλεσμα αντανακλά τόσο το παρελθόν, όσο και το παρόν. Ο φοίνικας γίνεται το σύμβολο του κάθετου άξονα της πόλης. Τα κλαδιά απλώνονται ψηλά παραπέποντας στα ασύρματα δίκτυα CCTV και WiFi και στις τηλεφωνικές κεραίες. Αντίστοιχα, οι ρίζες του δέντρου εκτείνονται όπως οι γραμμές του μετρό της πόλης και του περίπλοκου καλωδιακού δικτύου που αυτό συνεπάγεται. Όλα τα είδη σύγχρονης τεχνολογίας αντικατοπτρίζονται στην τοιχογραφία, αντιπαρατιθέμενα στα ισλαμικά μοτίβα και τα αφηρημένά οργανικά σχέδια,δημιουργώντας συνολικά πολλά επίπεδα αισθητικού και εννοιολογικού περιεχομένου τα οποία μπορεί να αποκρυπτογραφήσει ο θεατής.

Το Imagine A Palm Tree θα είναι ένας χώρος στον οποίο ο φοίνικας επιβιώνει μέσω της ζωγραφικής τέχνης, μακριά από τα καταστροφικά κόκκινα σκαθάρια (συγκεκριμένα, το rhynchophorus ferrugineus) που τρώνε αυτόν και τα "αδέρφια του". Το φοινικόδεντρο δε θα είναι πια ένα σύμβολο της υπερβολικής δαπάνης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, (την περίοδο που η εισαγωγή φοινίκων εκτοξεύτηκε, αφού το δέντρο αποτέλεσε δείγμα πολυτέλειας, αλλά και μέσο προστασίας από τον ήλιο, φέρνοντας ωστόσο στη χώρα και το κόκκινο σκαθάρι). Δε θα ξεριζωθεί για χάρη των εργασιών του μετρό (όπως έγινε στην πλατεία Ομονοίας το 1927), ούτε θα μαδηθεί για να χρησιμοποιθούν τα φύλλα του στις τοπικές γιορτές. Δε θα είναι πια σύμβολο της Ανατολής ή της Δύσης. Είναι ένα πρότζεκτ για την Αθήνα που αρχίζω να γνωρίζω και, ταυτόχρονα, ένα μέσο για να μιλήσω για την πόλη μέσω της ζωγραφικής.

H ανταπόκριση ήταν απίστευτα θετική. Ο καθένας φαίνεται πως έχει τη δική του ιστορία και εμπειρία με το φοινικόδεντρο, γεγονός που έκανε τους συσχετισμούς με το συγκεκριμένο θέμα πιο εύκολους για μένα. Γνώρισα ανθρώπους τρομερά γενναιόδωρους, με κατανόηση για τις δυσκολίες χρηματοδότησης της τέχνης στην Ελλάδα του σήμερα αλλά και με πραγματική θέληση να στηρίξουν ένα πρότζεκτ που ήθελα πολύ να καταφέρω. Νομίζω, επίσης, ότι βοήθησε πολύ το γεγονός ότι κάθε δωρεά είχε ανταπόδοση. Έτσι, όλοι όσοι χρηματοδότησαν το πρότζεκτ έλαβαν ως «ευχαριστώ» ένα έργο τέχνης, μικρότερο ή μεγαλύτερο ανάλογα με το ποσό που διέθεσαν.

Όλοι οι άνθρωποι του Μουσείου υπήρξαν πολύ υποστηρικτικοί με τη δουλειά μου σε κάθε στάδιο της διαδικασίας. Έχοντας ως υπόβαθρο την Ισλαμική τέχνη, αισθάνθηκα σαν στο σπίτι μου με το συγκεκριμένο πρότζεκτ. Σε αυτό βοήθησε και το γεγονός ότι η όλη καλλιτεχνική διαδικασία βασίστηκε στην κοινή γνώση και κατανόηση με τους ανθρώπους του Μουσείου. Το να έχω στη διάθεσή μου έναν αχρησιμοποίητο χώρο ήταν ένα δώρο για μένα, καθώς μου έδωσε το χρόνο και την άπλα να εργαστώ σε ένα έργο που απαιτεί μήνες για να ολοκληρωθεί. Μάλιστα, με μεγάλη μου χαρά μπορώ να ανακοινώσω πια ότι το καφέ θα ξανανοίξει τις πόρτες του, δίνοντας ζωή στο χώρο και το έργο. Οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να πιουν τον καφέ τους μέσα σε ένα ζωγραφικό έργο!

Πόσο καιρό εργάζεσαι πάνω σε αυτό και για τι διάστημα θα εκτίθεται στο καφέ του μουσείου;

Εδώ και τρεις μήνες βρίσκομαι σχεδόν 24/7 στο χώρο προκειμένου να είναι όλα έτοιμα μέχρι τις 10 Απριλίου που είναι τα επίσημα εγκαίνια. Το άνοιγμα του Imagine A Palm Tree συμπίπτει χρονικά με την περιοδική έκθεση που λαμβάνει χώρα στον κύριο χώρο του Μουσείου, όπου και εκτίθενται διαφόρων ειδών έργα του Thomas Hope με θέμα την Κωνσταντινούπολη. Τα απίθανα αυτά σκίτσα σε συνδυασμό με τη δική μου σύγχρονη έρευνα αποτέλεσαν μεγάλη έμπνευση για μένα. Ελπίζουμε το installation (σς. το Imagine A Palm Tree) να συνεχίσει να εκτίθεται για πολύ καιρό, ιδανικά και την επόμενη χρονιά, ώσπου να καταφέρει να γίνει τελικά βασικό κομμάτι της δομής του Μουσείου.

Eίναι το καλύτερο studio που είχα ποτέ! Ο ήλιος δίνει απίθανη ενέργεια και η θέα είναι τόσο επιβλητική που σχεδόν σε απειλεί. Το σημείο που βρίσκεται το Μπενάκη καφέ έχει κάτι το μοναδικό, καθώς από τη βεράντα βλέπεις τα πολλά πρόσωπα της πόλης: την Ακρόπολη και την παλιά Αθήνα, τα αρχαία ερείπα και το βιομηχανικό κομμάτι (σς. Γκάζι), το κέντρο και οι «φτωχογειτονιές», τα προάστια, όλα στα πόδια σου με μια στροφή 180 μοιρών. Είναι αδύνατον να συγκριθεί αυτό που συμβαίνει έξω από το παράθυρο, η Αθήνα είναι μια βασίλισσα που δεν μπορώ να συναγωνιστώ. Εγώ απλώς προσπάθησα να προσθέσω μια ακόμα διάσταση στην πολύπλευρη πόλη δημιουργώντας μια μικρή «όαση» στην καρδιά της.

Μετακόμισες στην Αθήνα σε μια πολύ ταραχώδη περίοδο για τη χώρα. Πιστεύεις στον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη;

Πιστεύω ότι υπάρχουν πολλοί κοινωνικοί ρόλοι που μπορεί κανείς να παίξει. Για μένα, το να είσαι καλλιτέχνης σημαίνει να είσαι ενεργό μέλος της κοινωνίας, να αφουγγράζεσαι τις δυσκολίες που φέρνουν δύσκολοι καιροί όπως οι τωρινοί, αλλά ταυτόχρονα, να απολαμβάνεις και να αντανακλάς όλες τις θετικές και γεμάτες ενέργεια πλευρές της πόλης. Ο ερχομός μου στην Αθήνα ήταν μια μεγάλη αλλά υπέροχη απόφαση, απολαμβάνω το κάθε λεπτό εδώ. Είναι μια πόλη γεμάτη πολυπλοκότητα και αποχρώσεις κι έτσι κάθε μέρα ανακαλύπτω νέα πράγματα που είναι προκλητικά και επικοδομητικά.

Οι φοίνικες είναι ένα σύμβολο που μπορεί να βρεθεί σε πολλές διαφορετικές κουλτούρες, όχι μόνο στην ισλαμική. Τους βλέπουμε στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, στο αιγυπτιακό σχέδιο, σε ισλαμικά μοτίβα και αλλού. Επιπλέον, ο φοίνικας είναι μια “συντομογραφία” της ανατολίτικης ζωγραφικής και αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχει υπόψιν κανείς όταν αναρωτιέται γιατί τα δέντρα απομακρύνθηκαν από το αθηναϊκό τοπίο το 19ο αιώνα, σε πρώτη φάση. Όσο για τη σχέση μου με την ισλαμική τέχνη, έχω ειδικευτεί τόσο ακαδημαϊκά όσο και πρακτικά ως καλλιτέχνης πάνω σε αυτήν. Αποτελεί τους φακούς μέσα από τους οποίους έχω αναπτύξει μια αφηρημένη γλώσσα, παρόλα αυτά δεν θεωρώ τα έργα μου ισλαμικά. Αγγίζουν τόσο τη συγκεκριμένη παράδοση όσο και τον οριενταλισμό και τη σύγχρονη ψηφιακή κουλτούρα.

Υπάρχει κάποια υποσυνείδητη ή ενσυνείδητη σχετικότητα του πρότζεκτ σου με την προσφυγική κρίση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα, κι αν ναι, με ποιους τρόπους;

Όλοι οι φοίνικες της τοιχογραφίας έχουν έντονους φλοιούς ώστε να παραπέμπουν στην έννοια της περίφραξης. Υπάρχει δηλαδή σαφής αναφορά του έργου στην ιδέα ότι άνθρωποι κρατούνται με το ζόρι είτε εκτός είτε εντός. Ο φοίνικας συμβολίζει επίσης το καταφύγιο. Όλα αυτά είναι αναφορές μέσα από τις οποίες μπορούμε να σκεφτούμε την πόλη στην παρούσα φάση της, ωστόσο θεωρώ ότι είναι στο χέρι του θεατή να ενώσει τις βούλες και να αποφασίσει τι θα του μείνει τελικά από το έργο.

Προς το παρόν, η Αθήνα είναι το μέρος που αποκαλώ σπίτι μου και που θέλω να βρίσκομαι. Μου προσφέρει τα απαραίτητα ερεθίσματα για νέες δημιουργίες, ενώ παράλληλα μου ακονίζει τη σκέψη του πώς θα προσεγγίσω από άλλες κατευθύνσεις αυτό που κάνω. Αποτελεί επίσης μια υπέροχη βάση για ταξίδια τόσο στην Ευρώπη όσο και στη Μέση Ανατολή. Δε μπορώ να ξέρω για πόσο καιρό θα θεωρώ την Αθήνα σπίτι μου, αλλά, προς το παρόν, είμαι πολύ χαρούμενη που την αποκαλώ έτσι. Είναι σπάνιο το να βρεις ένα μέρος με το οποίο να έχεις τόση χημεία μετά από μόλις έξι μήνες. Ελπίζω, λοιπόν, αυτό να προοιωνίζει μια διαμονή μακράς διάρκειας.

Ποια είναι τα επαγγελματικά σου σχέδια για το μέλλον;

Το επόμενό μου πρότζεκτ θα γίνει για την Art Athina 2016. Εκεί, θα κάνω ξανά ένα μεγάλης κλίμακας έργο καθώς θα ζωγραφίσω το 12 μέτρων εκθεσιακό μου περίπτερο από πάνω ως κάτω. Πάνω στις επιφάνειές του, θα σχεδιάσω 2.000 πανομοιότυπες ανθρώπινες μορφές (σαν καλούπια) εν ώρα ύπνου. Το έργο θα είναι μια αναφορά στο προσφυγικό ζήτημα, "δείχνοντας" ουσιαστικά την έκταση του προβλήματος μέσα από ανθρώπους που καταλήγουν να κοιμούνται όπου βρουν και σε άθλιες συνθήκες. Θα είναι ξανά ένα πολύχρωμο έργο, για το οποίο θα χρειαστώ ωστόσο τη βοήθεια του κόσμου προκειμένου να το ολοκληρώσω εγκαίρως. Σκοπεύω, λοιπόν, να κάνω ανοιχτό κάλεσμα σε ανθρώπους που θελουν να διαθέσουν λίγο χρόνο για να με βοηθήσουν στο βάψιμο.

Εξαρτάται από τη δουλειά, αλλά γενικά, ναι, θα ήταν τέλειο να πάω ξανά στην Τήνο, να δω την Κρήτη και άλλα μέρη πέρα από αυτά. Αλλά θα προτιμούσα να επισκεφθώ αυτά τα μέρη σε μια εποχή που δε θα έχουν πολύ κόσμο. Ελπίζω επίσης να περάσω περισσότερο χρόνο στα βουνά και τον ηπειρωτικό κορμό, κάνοντας πεζοπορία.

Η Navine Khan-Dossos σπούδασε Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Αραβικά στο πανεπιστήμιο του Κουβέιτ, Ισλαμική Τέχνη στο Prince’s School of Traditional Art στο Λονδίνο και έχει Μεταπτυχιακό στις Καλές Τέχνες από το Chelsea College of Art & Design του Λονδίνου. Κατά τη διάρκεια του 2014-2015 συμμετείχε στην Ακαδημία Van Eyck του Μάαστριχτ. Έχει εκθέσει έργα της και έχει συνεργαστεί με διάφορα ιδρύματα όπως: Το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης (Ντόχα), το Witte de With (Ρότερνταμ), το Delfina Foundation (Λονδίνο), η Βιβλιοθήκη της Αμιάν (Αμιάν), το Leighton House Museum (Λονδίνο) και το A.M. Qattan Foundation (Ραμάλα). Έχει εκδώσει δουλειά της στο The White Review και στο The Happy Hypocrite.

Σοφία Κανελλοπούλου
[email protected]