Ο φετινός Χρυσός Φοίνικας είναι μια ταινία που λειτουργεί σαν μια καλλιτεχνική performance που σε αφήνει εμβρόντητο με τα ερωτήματα που θέτει για την ανθρωπιά σου.

Είναι μερικές φορές δύσκολο να ορίσεις τη μοντέρνα τέχνη. Η ίδια η ύπαρξή της στηρίζεται στην έλλειψη των ορίων της, αλλά δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει την υποκρισία που ενυπάρχει σε αυτή. Μπαίνοντας σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης, συχνά τα όρια ανάμεσα στα εκθέματα που παρουσιάζονται σε αυτό και σε αντικείμενα που δεν έχουν καμία σχέση με αυτά, όπως για παράδειγμα ένας πυροσβεστήρας, είναι αρκετά ασαφή. Αυτό δεν έχει να κάνει καθόλου με την υποτίμηση του μοντερνισμού στην τέχνη, αφού είναι απαραίτητος για να αφήσουμε πίσω το φαινόμενο της παρελθοντολαγνείας. Είναι όμως ένα ζήτημα υποκρισίας και δηθενιάς, αφού το μότο «η τέχνη για την τέχνη» βρίσκει εδώ τη χειρότερη έκφρασή του. Αυτή είναι η ιδέα που αποτελεί εφαλτήριο της νέας ταινίας του Σουηδού Ruben Östlund, με τον μινιμαλιστικό και υπαινικτικό τίτλο «Το τετράγωνο».

Τον Östlund τον γνωρίσαμε ευρέως μέσα από το περιεκτικό, πολύπλευρο όσο και άβολο φιλμ του, «Ανωτέρα βία» και με το «Τετράγωνο» έφυγε από το φετινό Φεστιβάλ των Καννών με τον Χρυσό Φοίνικα, ενώ συστήθηκε και από κοντά στο ελληνικό κοινό με την επίσκεψή του στο πρόσφατο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Είναι ένας από τους σημαντικότερους και ευφυέστερους νέους δημιουργούς του ευρωπαϊκού σινεμά, εμποτίζοντας τις ταινίες του με επικαιροποιημένη κοινωνική και ταξική κριτική , την ίδια ώρα που πειραματίζεται με τα ταμπού γύρω από την κατασκευή του κοινωνικού φύλου και από τις απαιτήσεις που πηγάζουν από αυτό.

Το «Τετράγωνο» είναι μια απίστευτα φιλόδοξη σύλληψη που αποτελεί μια συρραφή βιογραφικών στοιχείων και αληθινών γεγονότων, ιδωμένα όλα από μια σατιρική και σουρεαλιστική ματιά η οποία όσο εύκολα μπορεί σε στιγμές να εγείρει το γέλιο, το κάνει πατώντας πάνω σε καθημερινές τραγελαφικές καταστάσεις που μπορούν να μας φέρουν σε δύσκολη θέση. Το «Τετράγωνο» είναι εμπνευσμένο από ένα αντίστοιχο καλλιτεχνικό installation του ίδιου του Östlund σε συνεργασία με τον Σουηδό κινηματογραφικό παραγωγό Kalle Boman που παρουσιάστηκε στο Βάρναμο το 2014. Επρόκειτο για έναν συμβολικό χώρο στο κέντρο μιας πλατείας, μέσα στον οποίο όσοι βρεθούν ζητούν βοήθεια  και οι περαστικοί είναι αναγκασμένοι να την παρέχουν. Είναι μια ισχυρή κοινωνική σύμβαση για να στήσεις πάνω της μια ταινία και ο Östlund τα καταφέρνει περίφημα, χωρίς να γίνεται πάντα προφανής.

Το «Τετράγωνο» περιστρέφεται γύρω από τη ζωή του Christian (Claes Bang), επιμελητή ενός μουσείου μοντέρνας τέχνης στην Στοκχόλμη, ο οποίος ετοιμάζεται για μια καινούρια έκθεση που θα περιλαμβάνει αυτό ακριβώς το τετράγωνο, μέσα στο οποίο όλοι έχουν ίσα δικαιώματα. Αυτή η ενέργεια όμως δεν ελκύει πάνω της τα φώτα της δημοσιότητας στον επιθυμητό βαθμό, για αυτό το λόγο αναζητούν τρόπους η ιδέα για το τετράγωνο να γίνει viral στα μέσα ενημέρωσης. Μέσα στον πυρετό της προώθησης της συγκεκριμένης ενέργειας, ο Christian πέφτει θύμα ληστείας σε μια κεντρική πλατεία και προσπαθεί να πάρει πίσω το κινητό και το πορτοφόλι του με έναν παράδοξο τρόπο που θα του δημιουργήσει περισσότερους μπελάδες, ενώ και η σχέση του με μια Αμερικανίδα δημοσιογράφο (Elisabeth Moss) θα του δημιουργήσει εξτρά πονοκέφαλο. 

Το επίκεντρο όλης της ταινίας είναι μια σκηνή ενός πολυτελούς δείπνου για τους χορηγούς και τους φίλους του μουσείου, κατά τη διάρκεια του οποίου θα λάβει χώρα μια performance ενός καλλιτέχνη με το όνομα Oleg που θα μιμηθεί έναν πίθηκο, παραπέμποντας στον Ουκρανό Oleg Kulik ο οποίος κατά τη διάρκεια μιας performance που υποδυόταν έναν σκύλο οδηγήθηκε στα άκρα δαγκώνοντας κόσμο. Στην αρχή θα γελάσεις ακριβώς όπως και το κοινό του γεύματος, έπειτα θα νιώσεις μια αμηχανία μπροστά σε ένα αστείο που τραβάει πολύ, μετά θα γελάσεις λίγο ακόμη και στο τέλος θα αισθανθείς ωμό σοκ σαν ηλεκτροπληξία. Είναι μια τρισδιάστατη σκηνή που εκτυλίσσεται σαν ένα ολοζώντανο κοινωνικό πείραμα που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή και από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Ουσιαστικά το κοινό που παρακολουθεί την ταινία στην αίθουσα αποτελεί επέκταση του κόσμου στην τελετή του μουσείου, ανήκοντας εν πολλοίς στην ίδια κοινωνική τάξη, διαθέτοντας δηλαδή μια οικονομική άνεση και χωρίς να έχει συνηθίσει να εκτίθεται σε έναν τέτοιου είδους κίνδυνο. Εδώ ο Östlund πηγαίνει την ιδέα της «Ανωτέρας βίας» για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και τις απαιτήσεις του ανδρισμού πολύ πιο πέρα, πιάνοντας ταυτόχρονα τόσα πολλά ζητήματα (από τις ακρότητες της μοντέρνας τέχνης μέχρι την υποκρισία του κοινού στο οποίο απευθύνεται) και ολοκληρώνει τις διαδρομές με ισόποση σαφήνεια. Τον Oleg υποδύεται ο Terry Notary, ο οποίος μιμείται και υποδύεται ζώα σε μεγάλες χολιγουντιανές παραγωγές και η παρουσία του εδώ είναι εντελώς αυθεντική, από τις φορές που βλέπεις πραγματικά κάτι καινούριο στο σινεμά.

Το τέλος της ταινίας είναι λίγο αμήχανο, σαν ο Östlund να προσπαθεί να μιμηθεί το επιμύθιο της «Ανωτέρας βίας», χωρίς όμως αυτή τη φορά το ανοιχτό σε ερμηνείες κλείσιμο να μοιάζει τόσο φυσικό. Υπάρχουν όμως στιγμές μεγαλείου ως εκεί. Από την πιο άβολη φετινή σκηνή σεξ στο σινεμά που οδηγεί σε ένα σπουδαίο σχόλιο για το πώς αντιλαμβάνονται την πράξη τα δύο φύλα μέχρι την αποδόμηση του πέπλου υποκρισίας που καλύπτει την μοντέρνα τέχνη και από το ξεσκέπασμα των ανέσεων των κοινωνικά βολεμένων έως το βιτριολικό χιούμορ απέναντι στη σύγχρονη λογική του διαφημιστικού viral, ο Östlund αποδεικνύει πως είναι ένας από τους ευφυέστερους σύγχρονους δημιουργούς του σινεμά, με μια διεισδυτική ματιά πάνω στα κοινωνικά πεπραγμένα που συναντάς μόνο σε έμπειρους και καταρτισμένους κοινωνιολόγους.

Ναι, μπορεί το «Τετράγωνο» να είναι εν μέρει όσο επειδειξιομανές και η ίδια η μοντέρνα τέχνη τη λογική της οποίας στηλιτεύει, αλλά είναι μια ταινία με μια φιλοδοξία που δε συναντάς συχνά, δημιουργώντας ένα πρωτόγνωρο, tour de force, τόσο διασκεδαστικό όσο και άβολο. Το «Τετράγωνο» είναι ένας από τους καλύτερους Χρυσούς Φοίνικες της δεκαετίας και το ευρωπαϊκό σινεμά που θέλουμε να βλέπουμε.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΣ