Με αφορμή την κυκλοφορία της αυτοβιογραφίας του «Πήγαινε εκεί όπου είναι αδύνατο να πας».

Ο μεγάλος Έλληνας σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς αγαπάει, ανάμεσα σε άλλα, να λέει ιστορίες που φέρουν την ιστορική εγγύηση και αφού πρώτα έχουν τυπωθεί στο χαρτί, μιας και η πλειοψηφία των ταινιών του βασίζεται στη λογοτεχνική παραγωγή. Με τα ίδια χαρακτηριστικά έρχεται πλέον σε έναν άλλο ρόλο, να πει τη δική του ιστορία, να γράψει την αυτοβιογραφία του.

Ακολουθώντας το έργο του Καζαντζάκη, όπως κάποτε ο Καζαντζάκης ακολουθούσε τον Θεοτοκόπουλο, ο Γαβράς δανείζεται μια φράση του για να τιτλοφορήσει την αυτοβιογραφία του που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg. «Πήγαινε εκεί όπου είναι αδύνατο να πας» μας λέει και ξεκινάει να λέει την ιστορία της ζωής του δομημένη με βάση τις ταινίες του.

Η ταινία Ζ κέρδισε το 1970 το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας. 

Πολιτικά θρίλερ και θρίλερ ηθών, οι ταινίες του Γαβρά ανήκουν στο πολιτικό σινεμά του εμπορικού κινηματογράφου- παρόλο που συχνά δημιουργούνται ενστάσεις για την πολιτική ταυτότητα των ταινιών του. Το θέαμα, η δραματική δομή, η συγκίνηση και το σασπένς υποτάσσονται στον με πολιτικές προθέσεις κινηματογράφο του με σκοπό να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό. Θέλει να μιλήσει στους πολλούς για τα άτομα των οποίων τα δικαιώματα καταστρατηγούνται. Και για να το κάνει αυτό, ο Γαβράς από την αρχή της κινηματογραφικής του πορείας στρέφεται στην πραγματικότητα και την ιστορία- οι ταινίες του Γαβρά για την ακρίβεια δείχνουν τη μάχη μεταξύ ιστορίας και προσωπικών επιλογών. Γι' αυτό και ο ίδιος πιστεύει πως κάνει κοινωνική ανάλυση και όχι πολιτικό σινεμά. Και εφόσον προσπαθεί να αναλύσει κοινωνικά φαιινόμενα μιας εποχής χρησιμοποιεί ή αφορμάται από πραγματικά γεγονότα για να τα εξηγήσει και να καταλάβει τι συμβαίνει στην καθημερινή ζωή.

Έτσι, οι περισσότερες ταινίες του είτε φέρουν την ιστορική εγγύηση (τα γεγονότα δηλαδή που εικονίζονται έχουν προηγηθεί στο πρόσφατο, συνήθως, παρελθόν), είτε βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα έχοντας, ωστόσο, περιπλέξει τον μύθο στην πλοκή της ιστορίας είτε χρησιμοποιούν τον μύθο για να μιλήσουν για πραγματικά κοινωνικά ζητήματα.

Τζακ Λέμον και Σίσι Σπέισεκ στον Αγνοούμενο

Στην πρώτη κατηγορία, ανάμεσα στις ταινίες που αναπαριστούν πραγματικά γεγονότα, βρίσκονται το Ζ, η Ομολογία, η Κατάσταση Πολιορκίας, το Ειδικό Δικαστήριο, ο Αγνοούμενος και το Αμήν. Στην ιστορία της Ελλάδας θα βρει κανείς την είδηση για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, στο παρελθόν της άλλοτε Τσεχοσλοβακίας την είδηση για τη σύλληψη και δίκη του υπουργού Εξωτερικών, Άρθουρ Λόντον, με την κατηγορία της κατασκοπείας, στην ιστορία της Ουρουγουάης τη δράση των Τουπαμάρος και την δολοφονία του Νταν Μιτριόνε, στη Γαλλία την είδηση για την δίωξη τεσσάρων Γάλλων για τη δολοφονία ενός Γερμανού αξιωματικού του ναυτικού, στην ιστορία της Χιλής την είδηση για την εξαφάνιση και τον φόνο του Αμερικανού Τσαρλς Χόρμαν την περίοδο που βρισκόταν υπό καθεστώς δικτατορίας, και στην παγκόσμια ιστορία για τα εγκλήματα των Ναζί κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την προσπάθεια ενός αξιωματικού των Ες Ες Κουρτ Γκερστάιν όταν το 1942 προσπάθησε να συναντήσει έναν εκπρόσωπο του Πάπα για να καταγγείλει την εξόντωση των Εβραίων.

Χάννα Κ.

Στη δεύτερη κατηγορία, ανάμεσα στις ταινίες που αφορμώνται από κάποια πραγματικά γεγονότα, βρίσκονται το Μακί, τα λιοντάρια της κολάσεως, το Χάννα Κ., το Στίγμα της προδοσίας και το Μουσικό Κουτί. Η πρώτη ταινία τοποθετείται στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τα στρατοπεδα συγκέντρωσης, η δεύτερη στήνει τη δικαστική διεκδίκηση της ιδιοκτησίας ενός Παλαιστινίου, η τρίτη αφορμάται από τη δολοφονία ενός Εβραίου για να υπογραμμίσει την άνοδο ακραίων ρατσιστικών οργανώσεων και η τέταρτη χρησιμοποιεί και πάλι τα εγκλήματα των Ναζί για να αποκαταστήσει τη μνήμη και το παρελθόν- έστω στον μύθο.

Η διαφορά αυτών των ταινιών από τις ταινίες της πρώτης κατηγορίας είναι πως στην πρώτη οι ταινίες βασίζονται σε ολόκληρη τη διάρκειά τους σε ένα συγκεκριμένο και πραγματικό γεγονός, ενώ οι ταινίες της δεύτερης κατηγορίας χρησιμοποιούν πιο «αποσπασματικά» ένα γεγονός, σαν αφορμή ή πλαίσιο για τον μύθο ο οποίος όμως περιγράφει στην ουσία τη σημερινή πραγματικότητα.

Χοσέ Γκαρθία και Ούλριχ Τούκουρ στο Τσεκούρι

Στην τρίτη κατηγορία περιλαμβάνονται ταινίες που εκ πρώτης όψεως δεν αναφέρονται ή βασίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο πραγματικό γεγονός, ωστόσο, τελικά έχουν το υπόβαθρό τους στην πραγματικότητα. Τέτοιες ταινίες είναι το Mad City, το Τσεκούρι, το Παράδεισος στη Δύση και το Κεφάλαιο. Το Τσεκούρι, για παράδειγμα, βασίζεται σε μια ιστορία μυθοπλασίας διαγράφοντας όμως τον ψυχισμό ενός άνεργου ανθρώπου που βρίσκεται σε απόγνωση. Η πραγματικότητα εδώ αφορά την απογοήτευση που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη κοινωνία λόγω της ανεργίας. Ο Γαβράς όχι μόνο απέδωσε αυτή την απόγνωση αλλά την οσμίστηκε και αρκετά νωρίς προοικονομώντας κατά κάποιον τρόπο τις εξελίξεις στη σημερινή πραγματικότητα της αγοράς εργασίας.

Το Παράδεισος στη Δύση από την άλλη ασχολείται με ένα σύγχρονο ζήτημα χωρίς όμως να βασίζεται σε κάποια προϋπάρχουσα ιστορία, όπως ακριβώς το Κεφάλαιο και το Mad City, που μέσα από τη μυθοπλασία διαγράφουν το ένα τη βουλιμία των αγορών και των τραπεζών για χρήμα και το άλλο τον τυχοδιωκτισμό, τη σαπίλα και το κυνήγι του θεάματος στον κόσμο των media. Οι ταινίες αυτής της κατηγορίας χάνουν την κυριολεκτική ιστορική εγγύηση, κερδίζοντάς την όμως σε μεταφορικό επίπεδο- όπως ακριβώς χάνουν το κυριολεκτικό πολιτικό τους περιεχόμενο.

Η Τζέσικα Λανγκ στο Μουσικό Κουτί

Ο Γαβράς, είτε μέσω του μύθου είτε μέσω της ιστορίας, τελικά κάνει όντως πράξη την κοινωνική ανάλυση πάνω στις σύγχρονες ανθρώπινες δομές τις οποίες κοιτά με παρατηρητικότητα. Γι’ αυτό και στις ταινίες του είναι πάντα ταγμένος στο παρόν και τα προβλήματα που το χαρακτηρίζουν. Σχεδόν καμία ταινία του δεν αναφέρεται σε άλλη εποχή. Δεν τον ενδιαφέρει ούτε το παρελθόν ούτε το μέλλον- οι ταινίες Αμήν. και Μακί, τα λιοντάρια της κολάσεως αποτελούν την πιο βαθιά βουτιά που κάνει ο Γαβράς στον χρόνο. Ακόμα και μέσα από την ταινία Μουσικό Κουτί, που καταπιάνεται με τα εγκλήματα των Ναζί, δεν τα κοιτάει από το τηλεσκόπιο σαν να ρίχνει ματιά προς τα πίσω αλλά τα «μεταφέρει» στο παρόν μετακινώντας την επιρροή τους στο σήμερα και αναδεικνύοντας έτσι ένα άλλο θέμα που τον ενδιαφέρει, τη συλλογική μνήμη.

«Ο κόσμος πρέπει να ξέρει» έχει πει χαρακτηριστικά, επισημαίνοντας τη σημασία της μνήμης και της γνώσης πάνω στην οποία χτίζεται το σήμερα και πολύ περισσότερο το αύριο. Έτσι ολόκληρη η ταινία Μουσικό Κουτί αφιερώνεται στο ζήτημα της μνήμης, ενώ στο σινεμά του Γαβρά κάνει συχνά την εμφάνισή του μια προσωπικότητα που ψάχνει την αλήθεια. Ο αστυνομικός στο Βαγόνι Δολοφόνων, ο ανακριτής στο Ζ, η σύζυγος του Τσαρλς Χόρμαν στον Αγνοούμενο, η πράκτορας του  FBI στο Σίγμα της Προδοσίας, η δικηγόρος στο Μουσικό Κουτί, ο αξιωματικός των Ες Ες στο Αμήν.

Κοιτώντας έτσι την κοινωνία, τους μηχανισμούς της, τις συνέπειες αυτών στα άτομα και τις συμπεριφορές τους, ο Γαβράς φτιάχνει ταινίες πάνω σε όλα αυτά και για αυτά, με αποτέλεσμα, όπως έχει υποστηρίξει ο Βασίλης Βασιλικός, όλες του οι ταινίες μαζί να φτιάχνουν «μια τεράστια τοιχογραφία του δεύτερου μισού του 20^ού αιώνα».   

ΙΩΑΝΝΑ ΒΑΡΔΑΛΑΧΑΚΗ / [email protected]