Επειδή τέχνη και έρωτας πάνε χέρι χέρι, με αφορμή τη γιορτή των ερωτευμένων κάνουμε ένα αφιέρωμα στα σπουδαιότερα έργα τέχνης που αποθέωσαν τον έρωτα και μας το έδειξαν μέσα από την απόλυτη έκφανσή του: το φιλί.

Φιλιά νεοκλασικά, φιλιά υπερρεαλιστικά, φιλιά εξπρεσιονιστικά, φιλιά ομοφυλόφιλα, φιλιά ετροφυλόφιλα... Όλα εμπνευσμένα από τον έρωτα, κι όμως, αποτυπωμένα τόσο διαφορετικά ανάλογα τον καλλιτέχνη και την εποχή. Ξεκινώντας από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και κάνοντας πολλές ενδιάμεσες στάσεις για να φτάσουμε στο παρόν, διαλέξαμε και σας παρουσιάζουμε 10+1 σπουδαία έργα τέχνης με κεντρικό θέμα, τί άλλο, το φιλί!

«Έρως και Ψυχή», του Antonio Canova, 1787-1793

Ο σπουδαίος Βενετσιάνος γλύπτης εμπνεύστηκε από την ελληνική μυθολογία και λάξευσε σε μάρμαρο ένα από τα πιο επιβλητικά αγάλματα της Νεοκλασικής περιόδου στην Ευρώπη. Το εκθαμβωτικό του έργο αποδίδει με τον πιο ζωντανό τρόπο τον πολύπαθο έρωτα του φτερωτού θεού Έρωτα και της θνητής Ψυχής. Σύμφωνα με το μύθο, η Ψυχή ήταν μια πανέμορφη νεαρή που ξεπερνούσε σε κάλλος ακόμα και τη θεά της ομορφιάς και του έρωτα, Αφροδίτη. Μην αντέχοντας το γεγονός ότι θα έχανε την πρωτοκαθεδρία του κάλλους, η θεά διέταξε τον γιο της και πιστό της υπηρέτη, Έρωτα, να δηλητηριάσει όλους τους άντρες ώστε να μην ποθεί κανείς την αντίζηλό της. Κατά λάθος όμως, ο Έρωτας τρυπήθηκε από τα βέλη του και μαγεύτηκε από την πανέμορφη θνητή...Το άγαλμα αποτελεί εξαίσιο δείγμα της κομψής και εκλεπτυσμένης τεχνικής του Canova, αντανακλώντας ταυτόχρονα την καλλιτεχνική άνθηση που χαρακτηρίζει την περίοδο του Διαφωτισμού. Σήμερα, το άγαλμα εκτίθεται στο μουσείου του Λούβρου, στο Παρίσι.

Το μαρμαρένιο αριστούργημα του Auguste Rodin αποτελεί σπουδαία κληρονομιά της Αναγεννησιακής γλυπτικής, καθώς και μια από τις πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις του έρωτα στη Δυτική τέχνη. Το «Φιλί» αναπαριστά το δυνατό, αλλά παράνομο έρωτα ανάμεσα στην Ιταλίδα αριστοκράτισσα Francesca da Rimini και το νεαρό Paolo, μικρότερο αδερφό του συζύγου της. Όπως αναφέρεται στην «Κόλαση» του Δάντη, ο πλατωνικός έρωτάς τους δεν είχε αίσιο τέλος, καθώς ο σύζυγος της Francesca σκότωσε τους εραστές, καταδικάζοντάς τους στην αιωνιότητα της κόλασης. Το άγαλμα μπορούμε να θαυμάσουμε στο μουσείο Rodin στο Παρίσι.

Το έργο αποτελεί σύμβολο της αιώνιας αγάπης και ταυτόχρονα αλληγορία της καλλιτεχνική δημιουργίας. Παρότι η ιστορία του Πυγμαλίωνα και της Γαλάτειας έγινε πρωτίστως γνωστή από τον Οβίδιο, ο ομώνυμος πίνακας του Gérôme αποτελεί χαρακτηριστική απεικόνιση του διάσημου έρωτα ανάμεσα στο δημιουργό και το δημιούργημά του. Για την ιστορία, όταν ο περίφημος γλύπτης και βασιλιάς της Κύπρου, Πυγμαλίωνας αντίκρυσε τη μαρμαρένια Αφροδίτη του, έπεσε αιχμάλωτος του έρωτά της. Η μορφή της ήταν τόσο ρεαλιστική που ο δημιουργός την ερωτεύτηκε παράφορα, δίνοντάς της μάλιστα το προσωνύμιο Γαλάτεια λόγω του πάλλευκου, σαν γάλα, παριανού μαρμάρου με το οποίο τη δημιούργησε.  

Τα περισσότερα έργα του Γάλλου ζωγράφου είναι συνυφασμένα με τη νυχτερινή ζωή της Belle Époque στο Παρίσι, από την ατμόσφαιρα της οποίας επηρεάστηκε καθοριστικά σαν καλλιτέχνης. Με βασική πηγή έμπνευσης τα διάσημα καμπαρέ της Μονμάρτρης και κυρίως το Moulin Rouge, ο ζωγράφος απεικόνισε κατά κόρον την ερωτική διάθεση του Παρισιού στα τέλη του 19ου αιώνα, προκαλώντας με τα έργα του τα ήθη της εποχής και χαρίζοντας στους μεταγενέστερους σπουδαία τεκμήρια της κοινωνικής ζωής εκείνης της περιόδου. Στο συγκεκριμένο πίνακα, ο Henri de Toulouse-Lautrec αποτυπώνει το παθιασμένο φιλί μεταξύ δύο ομοφυλόφιλων εταίρων που αγκαλιάζονται στο κρεβάτι ενός οίκου ανοχής, απενεχοποιώντας έτσι μεμιάς δύο κοινωνικά στερεότυπα: την ομοφυλοφιλία και την πορνεία. Παρότι η συγκεκριμένη θεματική δεν ήταν καινούρια για τον Lautrec, ο συγκεκριμένος πίνακας ξεχωρίζει για το τρυφερό συναίσθημα που αναδύει. Φημολογείται μάλιστα πως ο ζωγράφος ανέφερε για τον πίνακά του: «Είναι καλύτερος από οποιονδήποτε όμοιο έχω δημιουργήσει. Είναι η επιτομή της σαρκικής απόλαυσης».

Αντιπροσωπευτικός πρόδρομος του Εξπρεσιονισμού, ο Νορβηγός Edvard Munch είναι διάσημος για τον ανατριχιαστικό πίνακά του «Η Κραυγή». Παρότι το θέμα του εδώ είναι ο έρωτας, ο ζωγράφος παραμένει πιστός στα σκοτεινά εξπρεσιονιστικά πρότυπα και αναπαριστά με δραματικό τρόπο το αγνό συναίσθημα του έρωτα. Έτσι, οι δυο πανομοιότυπες μορφές μπλέκονται η μία με την άλλη και «κλειδώνουν» με ένα φιλί τόσο παθιασμένο που δεν αφήνει χώρο για τίποτα άλλο στον πίνακα. Το έργο αποτελεί σπουδαία παρακαταθήκη του εξπρεσιονιστικού καλλιτεχνικού ρεύματος που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, κυρίως στη Γερμανία. Εκτίθεται στο μουσείο Munch στη Νορβηγία.

Ίσως το πιο διάσημο φιλί στην ιστορία της τέχνης καθώς και ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Αυστριακού ζωγράφου. Το αριστούργημα του Gustav Klimt είναι μια ελεγεία στον έρωτα και την αγάπη. Λέγεται μάλιστα πως ο συγκεκριμένος πίνακας είναι βιωματικός και απεικονίζει το δικό του έρωτα με την κοκκινομάλλα αγαπημένη του, Emilie Flöge. Όπως στο «Φιλί» του Munch, έτσι κι εδώ, οι ερωτευμένες φιγούρες ενώνονται σε μια αγκαλιά –που κατά πολλούς παραπέμπει στο σχήμα του ανδρικού μορίου. Φέροντας όλα εκείνα τα μοτίβα που χαρακτήρισαν τη «χρυσή περίοδο» του Klimt, το «Φιλί» σφύζει από φως και χρώμα, δίνοντας έτσι έξτρα ένταση στη βασική θεματική του πίνακα που δεν είναι άλλη από την ερωτική αγάπη. Ο δημοφιλής πίνακας βρίσκεται στην Österreichische Galerie του παλατιού Belvedere στη Βιέννη και συγκεντρώνει εκατοντάδες βλέμματα ημερησίως

«Δε φωτογραφίζω τη φύση. Φωτογραφίζω τα οράματά μου», ήταν το moto του Αμερικανού σουρεαλιστή καλλιτέχνη Man Ray, το όνομα του οποίου συνδέθηκε άρρηκτα με την ανάπτυξη του φωτογραφήματος (ή φωτογράμματος) στις αρχές του 20ού αιώνα. Στη συγκεκριμένη τεχνική, η εικόνα παράγεται χωρίς τη χρήση κάμερας αλλά με τοποθέτηση αντικειμένων στην επιφάνεια ευαίσθητων στο φως υλικών, όπως το φωτογραφικό χαρτί. Αν και η τεχνική αυτή ήταν ήδη γνωστή, ο Ray ήταν αυτός που χρησιμοποίησε τις αποκαλούμενες “rayographies” για καλλιτεχνικούς σκοπούς, επαναπροσδιορίζοντας την τέχνη της φωτογραφίας. Το «Φιλί» του Ray αναπαριστά με σκιώδη τρόπο ένα ζευγάρι τη στιγμή που φιλιέται και κρατά τρυφερά το ένα το πρόσωπο του άλλου.

To σουρεαλιστικό αριστούργημα του Magritte προκαλεί δέος και ανατριχίλα στη θέασή του. Δύο εραστές αγκαλιάζονται και προσπαθούν να φιληθούν φορώντας σάβανα στο κεφάλι. Λέγεται πως η συγκεκριμένη εικόνα πηγάζει από μια τραγική ανάμνηση που στιγμάτισε τον καλλιτέχνη: όταν ο Magritte ήταν έφηβος, η μητέρα του αυτοκτόνησε και βρέθηκε πνιγμένη στις όχθες του ποταμού Sambre με το νυχτικό της να έχει σκεπάσει το πρόσωπό της. Εμφανώς επηρεασμένος από αυτή την εικόνα, ο Βέλγος καλλιτέχνης εμφανίζει και σε άλλα έργα του αυτό το μοτίβο. Ο πίνακας ωστόσο δέχεται πολλές αναγνώσεις και ερμηνείες, ανάλογα πώς θα το εκλάβει ο εκάστοτε θεατής. Έτσι, το φιλί του Magritte μπορεί να συμβολίζει τον ανεκπλήρωτο έρωτα ή την αγάπη που δεν καταφέρνει να ξεπεράσει τις δυσκολίες, ενώ, για τους πιο αισιόδοξους, ο πίνακας αποτελεί φόρο τιμής στην αληθινή αγάπη που υπερβαίνει κάθε εμπόδιο. Ο σουρεαλιστής καλλιτέχνης αρνήθηκε να δώσει τη δική του ερμηνεία σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, εμμένοντας πως το έργο του είναι ανοιχτό για κάθε ανάγνωση. «Οι εραστές» εκτίθενται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη.    

Ο περίφημος pop art καλλιτέχνης έχει ζωγραφίσει ερωτευμένα ζευγάρια σε κάθε πιθανή εκδοχή, πάντοτε όμως «πειραγμένα» χρωματικά και πάντοτε σε κοντινό κάδρο. Ο συγκεκριμένς πίνακας απεικονίζει δύο «πιξελιασμένους» εραστές σφιχτά αγκαλιασμένους, ωστόσο τα δάκρυα της γυναίκας δημιουργούν εύλογα την εξής αμφισημία: αποχαιρετιούνται ή επανενώθηκαν; Αν και αυτός ο πίνακας είναι ανοιχτός σε κάθε πιθανή ανάγνωση, το μόνο σίγουρο είναι πως οι εραστές είναι πολύ ερωτευμένοι.

Ο έρωτας και το σεξ υπήρξαν τεράστια κεφάλαια στη ζωή του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου, εμπνέοντας έτσι και τις δημιουργίες του. Στο συγκεκριμένο πίνακα, η σαρκική απόλαυση είναι στο επίκεντρο: οι ερεθισμένοι εραστές φιλιούνται με πάθος αποθεώνοντας τη σαρκική ηδονή μέσα από μια λάγνα αγκαλιά. Με τη γνωστή μέθοδο της μονοκοντυλιάς, το «Φιλί» του Picasso αναδεικνύει με ρεαλιστικό τρόπο (αν μπορούμε να μιλήσουμε για ρεαλισμό στην τέχνη του Picasso) το σεξουαλικό πάθος και την ένταση ανάμεσα σε δύο ερωτευμένους ανθρώπους. Ο Ισπανός σουρεαλιστής ζωγράφισε το συγκεκριμένο πίνακα λίγο πριν κλείσει τα 86, διατυμπανίζοντας με τον τρόπο αυτό τη σημασία που είχε το σεξ στη ζωή του μέχρι τέλους.

Η Zanele Muholi είναι μια από τις πιο επιδραστικές φωτογράφους της Νότιας Αφρικής, γνωστή για τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες της που απεικονίζουν τη ζωή Αφρικανών λεσβιών σήμερα. Οι φωτογραφίες της αποτελούν τόσο ακτιβιστικό μέσο κατά της ομοφοβίας, όσο και εγκώμιο της ελευθερίας της επιλογής μιας ομάδας ανθρώπων που συνήθως περιθωριοποιείται λόγω των ταμπού που σε πολλές κοινωνίες ακόμα διέπουν τις σεξουαλικές προτιμήσεις. Το 2012, ληστές μπήκαν στο διαμέρισμα της Muholi στο Cape Town και το βανδάλισαν, καταστρέφοντας μεγάλο μέρος του φωτογραφικού αρχείου της. Αυτή η εικόνα ωστόσο κατάφερε να σωθεί, συμβολίζοντας έτσι το θρίαμβο της αγάπης έναντι σε κάθε προσπάθεια καταστολή της.

Σοφία Κανελλοπούλου
[email protected]