Η φωτογραφία που διαλέγουμε για το facebook είναι ενδεικτική του ποιοι είμαστε και τι μηνύματα θέλουμε να περάσουμε. Μαθαίνουμε να διαβάζουμε πίσω από τις εικόνες των social media με τη βοήθεια της ψυχολόγου Δήμητρας Σταύρου.

Ο Ρολάν Μπαρτ είναι κυρίως αυτός που εισήγαγε την σκέψη ότι οι εικόνες και οι φωτογραφίες κρύβουν μία δική τους σημειολογία. Αυτό δεν είναι παράξενο, αφού το κάθε τι  στην συμπεριφορά μας είναι επενδυμένο με πλήθος σημείων που είναι αναγνώσιμα κυρίως από το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου και σπάνια είναι απόλυτα συνειδητά.

Δεν θέλω να πάρω μεγάλο μέρος από αυτό το άρθρο για να ασχοληθώ με άλλα στοιχεία του facebook γιατί θα χαθούμε. Εκεί που νομίζω ότι αξίζει να σταθούμε σήμερα και που αφορά στο θέμα μας είναι δύο σημεία. Το ένα είναι ότι στο facebook η χρήση της φωτογραφίας είναι απαιτούμενη. Το λέει το ίδιο το όνομα του "face=πρόσωπο + book=βιβλίο". Υπάρχει χώρος (όπως στα περισσότερα κοινωνικά μέσα) για φωτογραφία. Το άλλο σημείο είναι ότι η επιτυχία του facebook φαίνεται να σχετίζεται ακριβώς με το ότι η φωτογραφία κατέχει κεντρικό ρόλο κι αυτό γιατί στην σύγχρονη εποχή, σπάνια στεκόμαστε σε ένα άρθρο χωρίς φωτογραφία, ενώ τείνουμε να αντιδρούμε αλληλεπιδραστικά πιο πολύ σε αναρτήσεις φωτογραφιών, βάζοντας "Like" ή σχόλιο. Αυτό συμβαίνει φυσικά γιατί η πληροφορία είναι άμεσα αντιληπτή και δεν απαιτεί σκέψη (δηλαδή κατανάλωση ενέργειας).

Έχουν γίνει, όπως είναι αναμενόμενο, αρκετές έρευνες για το facebook και μερικά από αυτά που γράφονται εδώ σχετίζονται με αυτές ενώ άλλα σχετίζονται με πληροφορίες που έχουμε από την σημειολογία της εικόνας.

Για παράδειγμα, αμερικάνικη έρευνα πριν λίγα χρόνια, έδειξε ότι υπάρχει μία πολιτισμική διαφορά στις φωτογραφίες των Δυτικών και άλλων χρηστών στο διαδίκτυο. Οι Δυτικοί αλλά και όσοι έχουν απόλυτα ασπαστεί την κουλτούρα της Δύσης προτιμούν να βάζουν φωτογραφίες κοντινές του προσώπου. Το σώμα συνήθως απουσιάζει αλλά, κι όταν είναι παρόν, απουσιάζει ο περιβάλλων χώρος. Αντίθετα οι Ασιάτες χρήστες, για παράδειγμα, (ειδικά οι προερχόμενοι από βουδιστικές χώρες) φαίνεται να δίνουν μεγάλη έμφαση στο περιβάλλον μέσα στο οποίο επιλέγουν να φωτογραφηθούν προκειμένου να αναρτηθεί η φωτογραφία στο facebook.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι το τι αποφασίζουμε πως θέλουμε να δείξουμε. Μέσα από αυτό το στήσιμο, απαντούμε στο "Ποιος είμαι" αλλά και συστηνόμαστε μη λεκτικά. Για παράδειγμα, κάποιος αποφασίζει να αναρτήσει φωτογραφία του με σακάκι και γραβάτα την ώρα μίας ομιλίας σε ένα έδρανο. Τι μας λέει αυτή η εικόνα; Καταρχήν την έμφαση στην επαγγελματική του ταυτότητα. Κατά δεύτερον ότι μάλλον έχουμε να κάνουμε με κάποιον που έχει σπουδαία πράγματα να πει, μιας και υπάρχει  ή υπονοείται ακροατήριο που τον ακούει.

Κάποιο άλλο πρόσωπο προτιμά να εμφανιστεί με μαγιό... Είναι σαφές ότι μας καλεί/ προσκαλεί να θαυμάσουμε τα κάλλη του μιας και σπάνια αυτές οι φωτογραφίες αποκαλύπτουν ατέλειες.

Άλλος εμφανίζεται με τα παιδιά του, παρόλο που ξέρουμε ότι αυτό θα μπορούσε να είναι επικίνδυνο. Ωστόσο μας δηλώνει την έμφαση στην πατρική ή μητρική του ιδιότητα.

Οι εικόνες ζευγαριών στο facebook είναι επίσης μία ενδιαφέρουσα περίπτωση. Εμφανίζεται το πρόσωπο του ζευγαριού ως αδιαφοροποίητο, ενίοτε μάλιστα το προφίλ το ίδιο έχει και τα δύο ονόματα. Είναι ξεκάθαρο το μήνυμα προς τον έξω κόσμο ότι δηλώνουν ένα.

Το facebook είναι γεμάτο από ψεύτικα χαμόγελα. Αντιλαμβανόμαστε, αν είμαστε λίγο προπονημένοι στην παρατήρηση, το ψεύτικο χαμόγελο. Ο εγκέφαλος μας, σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε κάθε άλλη που ενέχει προσποίηση, ενεργοποιείται στο σημείο εκείνο που δηλώνει σύγκρουση-απειλή.
Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι το αυθεντικό χαμόγελο δεν μπορούμε να το αναπαραστήσουμε εκούσια με μίμηση. Εμπλέκεται ένας ειδικός μυς στο βλέφαρο του ματιού που δεν μπορούμε να τον ελέγξουμε.

Φυσικά και η χαρά προσελκύει ανθρώπους. Ωστόσο οι εικόνες που δεν έχουν αυθεντικότητα οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα.

Ενδιαφέρον έχει επίσης από πού τραβιέται η φωτογραφία. Αν είναι καλά κεντραρισμένη, τότε βλέπουμε το πρόσωπο ίσο προς ίσο με το δικό μας. Αντίθετα, οι λήψεις από πάνω προς τα κάτω ίσως να σχετίζονται με αισθήματα μειονεξίας (υπόθεση προς έρευνα) ενώ, αντίθετα, οι εικόνες τραβηγμένες από κάτω προς τα πάνω δηλώνουν πρόθεση επιβολής καθώς κοιτάζει αφ'υψηλού.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημειολογικό στοιχείο είναι το προς τα πού είναι στραμμένο το κεφάλι. Στις μελέτες των επικοινωνιολόγων για την παραγωγή αφίσας πολιτικών υποψηφίων λαμβάνεται υπόψη αυτή η παράμετρος. Φαίνεται να σχετίζεται με τον χρόνο. Έτσι, αριστερά στην εικόνα, όπως την βλέπουμε εμείς (στον κόσμο της πλειοψηφίας των δεξιόχειρων) εμφανίζεται το παρελθόν, στο κέντρο το τώρα και στο δεξί τμήμα το μέλλον. Το πού είμαστε στραμμένοι λοιπόν θα μπορούσε να υποδηλώνει μία τέτοια στάση ως προς τον χρόνο.
Αντίστοιχα με τον οριζόντιο άξονα, ο κάθετος άξονας εμφανίζει επίσης άλλα στοιχεία σημασιολογικά. Αν παρατηρήσετε γύρω σας, θα δείτε ότι οι άνθρωποι που περπατούν κοιτώντας κάτω σκέφτονται. Αυτοί που κοιτούν ευθεία είναι στο εδώ και τώρα ενώ αυτοί που κοιτούν ψηλά ονειροπολούν.

Ποια είναι η στάση μας με τις φωτογραφίες στο facebook; Αλλάζουμε συχνά εικόνα προφίλ; Δεν αλλάζουμε ποτέ; Δεν έχουμε το πρόσωπό μας; Δεν υπάρχει καν φωτογραφία;

Θα λέγαμε ότι εδώ παίζουν ρόλο τουλάχιστον δύο παράγοντες. Ο ένας έχει να κάνει με την εξοικείωση με το μέσο. Παρατηρούμε πως πλήθος νέων χρηστών δεν βάζει καμία φωτογραφία αρχικά. Σιγά σιγά θα τολμήσει ο νέος χρήστης να βάλει μία φωτογραφία προφίλ που είναι συνήθως φωτογραφία άσχετη με το πρόσωπό του. Ένα τοπίο, ένα καρτούν κλπ. Συνήθως, σε έναν τρίτο χρόνο ο χρήστης βάζει μία φωτογραφία δική του στο προφίλ του.

Οι φωτογραφίες που δεν είναι του προσώπου αλλά απεικονίζουν κάτι άλλο είναι μεστές νοήματος επίσης. Τι επιλέγει να απεικονίσει ο χρήστης και ποια είναι η σχέση αυτής της απεικόνισης, της επιλογής του με την δική του ταυτότητα; Θα λέγαμε ότι αυτές οι φωτογραφίες π.χ. του Τσε Γκεβάρα, του Γκάντι, ενός προσώπου της επικαιρότητας υποδηλώνουν την ιδεολογία του χρήστη. Άλλες εικόνες πέρα από τα πρόσωπα μπορεί να υποδηλώνουν στοιχεία της προσωπικότητας. Π.χ. μία εικόνα σουρεαλιστικής ζωγραφικής μπορεί να δηλώνει την φαντασία και την καλλιτεχνία που αναγνωρίζει στον εαυτό του ο χρήστης. Μία εικόνα ενός ποδοσφαιριστή ή ενός τέρματος μας δηλώνει το πάθος του για το ποδόσφαιρο κ.ο.κ.  Όπως και νά 'χει, η απουσία της φωτογραφίας προσώπου δηλώνει μία πρόθεση κάλυψης (που μπορεί να σχετίζεται και με ιδεολογικές θέσεις). Όσο και να καλυφθεί κανείς όμως, η παρουσία του στο facebook (ακόμη κι αν δεν αλληλεπιδρά συχνά) είναι μεστή νοήματος αν εξετάσουμε διάφορες παραμέτρους.

Θα τολμούσα να προτείνω ότι η μη εμφάνιση του προσώπου στην φωτογραφία σημαίνει κυρίως την επιθυμία του χρήστη για μία επικοινωνία μη προσωπική. Ενδιαφέρονται περισσότερο να εκφράσουν τις ιδέες τους ή να περάσουν ένα μήνυμα μη προσωπικό (ίσως επαγγελματικό, ιδεολογικό κ.ά). 

Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία προς εξέταση σε σχέση με την φωτογραφία προφίλ, που γεννούν πολλαπλές υποθέσεις και ερμηνείες είναι αν η εικόνα είναι έγχρωμη ή ασπρόμαυρη, ο φωτισμός, ο τονισμός της η ποιότητα της. Υπάρχουν εικόνες που τραβιούνται πρόχειρα, άλλες που τις έχει επιμεληθεί φωτογράφος. Κάποιες που είναι αχνές κι άλλες που "εγγράφουν" έντονα.

Η επιλογή του κεφαλιού μόνο ή ολόκληρου του σώματος μπορεί να μας δηλώσει αν αυτή την στιγμή ο χρήστης δίνει έμφαση στο νου ή στο σώμα ή στην ενότητα των δύο. Το συναίσθημά μας εμφανίζεται από την εκφραστικότητα (προσώπου και σώματος) και την σύνθεση χρώματος, τόνου και φωτισμού.

Το βλέμμα κοιτά πού; Την κάμερα; αποφεύγει τον φακό;

Είναι μία στημμένη φωτογραφία ή αυθόρμητη σε κάποια ανύποπτη στιγμή;

Η απόσταση λήψης της φωτογραφίας είναι ακόμη μία ανάγνωση της εικόνας.

Ποιος φωτογραφίζει; Εδώ έχουμε άλλον έναν αόρατο παράγοντα ο οποίος είναι καθοριστικός πολλές φορές του αποτελέσματος. Αν μπει το όνομα του φωτογράφου είναι μία πληροφορία που μοιράζεται με το κοινωνικό περιβάλλον του δικτύου, αν όχι, τότε πρόκειται για μία πληροφορία που την μοιράζεται ο φωτογράφος και το υποκείμενο σε μία μυστική συμμαχία που παράγει οικειότητα.

Συνήθως, οι περισσότεροι χρήστες επιλέγουν φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί σε ευχάριστες στιγμές. Θέλουν να μοιραστούν την χαρά. Ενίοτε όμως εικόνες μελαγχολικές μπορούν να εμφανιστούν, ίσως και για να δηλώσουν την επιθυμία ενδιαφέροντος από το περιβάλλον των φίλων.  

Τέλος, τα αντικείμενα που παίρνουν μέρος στην εικόνα είναι επίσης σημαντικά και "ομιλούντα". Γίνονται σύμβολα από την στιγμή που επιλέγονται να συνοδεύσουν το πρόσωπο. 

Οι συνεχείς αλλαγές της φωτογραφίας υποδηλώνουν ναρκισσιστικά στοιχεία προσωπικότητας που αναζητά την επιβεβαίωση μέσω των άλλων.  Έτσι κι αλλιώς ο ναρκισσισμός είναι η ψυχική σφαίρα που τίθεται συνεχώς σε εφαρμογή στο facebook. Μπορεί ωστόσο να υποδηλώνει και την εξωστρεφή και επικοινωνιακή πρόθεση του χρήστη να ενημερώνει τους φίλους του για το πώς είναι η ζωή του την εκάστοτε στιγμή. Είναι συνδεδεμένος και αισθάνεται σε διασύνδεση με τους φίλους. Όμως είναι πολύ εύκολο να καταλάβει κανείς πού ανήκει ο κάθε χρήστης ανάλογα με τις φωτογραφίες που συνεχώς αλλάζει στο προφίλ. Αν δίνεται έμφαση μόνο στο αισθητικό μέρος και αναδεικνύουν την ομορφιά, τότε πρόκειται για μία ναρκισσιστική ανάγκη τροφοδότησης που έχει να κάνει με την εικόνα. Αντίθετα, οι περιπτώσεις εναλλαγών (π.χ. βάψιμο μαλλιών, αγορά νέων γιαλιών, σε μία εκδρομή κλπ) έχουν περισσότερο χαρακτήρα ενημέρωσης, εξωστρέφειας και επικοινωνίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι καταργείται πλήρως το ναρκισσιστικό αίτημα τροφοδότησης.

Στον αντίποδα είναι οι χρήστες που κρατούν μία φωτογραφία και δεν την αλλάζουν ποτέ. Είναι δείγμα σταθερότητας; Ακαμψίας ίσως; Θα μπορούσε, αλλά σε κάθε περίπτωση αυτό το συμπέρασμα θα ήταν λανθασμένο αν δεν λάμβανε υπόψη κι άλλες παραμέτρους, όπως την συχνότητα χρήσης, για παράδειγμα. Δεν μπορούμε με σιγουριά να απαντήσουμε χωρίς συγκεκριμένη έρευνα μόνο να υποθέσουμε και να προβληματιστούμε. Όπως επίσης παίζει ρόλο τι απεικονίζει αυτή η φωτογραφία. Είναι το πρόσωπο τους ή κάτι άλλο;

Τέλος, η φωτογραφία προφίλ συνδυάζεται με την φωτογραφία εξωφύλλου (αυτή δηλαδή που είναι πίσω από την εικόνα προφίλ). Ακριβώς επειδή συνδυάζεται, μπορούμε να την σκεφτούμε σαν το περιβάλλον μέσα στο οποίο ο καθένας τοποθετεί τον εαυτό του. Πρόκειται για άλλο ένα σημείο αυτο- και ετεροκαθορισμού.

Δήμητρα Σταύρου
http://psyhismos.blogspot.gr/