Η καλλιτέχνις και άμεση συνεργάτης του, Μαρία Παπαδημητρίου, μας μιλά για το Victoria Square Project, το συλλογικό έργο τέχνης που έχει στόχο να ενώσει τους κατοίκους της πλατείας Βικτωρίας.

«Ένα από τα σημαντικότερα πρότζεκτς της documenta 14 είναι το Victoria Square Project», μου είπε με αυτοπεποίηθηση η Μαρία Παπαδημητρίου στην τυχαία συνάντησή μας την περασμένη Τετάρτη. Η σιγουριά στον τόνο της φωνής της μου κέντρισε το ενδιαφέρον ώστε να μάθω περισσότερα κι έτσι το απόγευμα της ίδιας μέρας βρέθηκα στην πλατεία Βικτωρίας και, συγκεκριμένα, στον πεζόδρομο της Ελπίδος.

Στον αριθμό 13, απέναντι από το ουζερί του Λάκη που εδώ και χρόνια σερβίρει το κατά πολλούς καλύτερο ψάρι της Αθήνας, ο καταξιωμένος Αμερικανός καλλιτέχνης Rick Lowe και οι συνεργάτες του (μεταξύ αυτών και η Μαρία Παπαδημητρίου που μας εκπροσώπησε στην Μπιενάλε της Βενετίας μόλις δύο χρόνια πριν, με το εντυπωσιακό installation «Αγριμικά») εγκατέστησαν πριν από τρεις μήνες την έδρα του φιλόδοξου πρότζεκτ της πλατείας Βικτωρίας. Και λέω φιλόφοξο γιατί κύριος στόχος του, όπως μαθαίνω, είναι «να «ενώσει τους κατοίκους της περιοχής και να κάνει τη ζωή τους ομορφότερη». To πρότζεκτ στεγάζεται σε ένα γωνιακό ισόγειο, με λευκούς τοίχους και μονίμως ανοιχτά παράθυρα, μια συνθήκη που δημιουργεί την αίσθηση της εξωστρέφειας και της συνδιαλλαγής. Μοιάζει με ένα ανοιχτό, φιλόξενο σπίτι, έτοιμο να υποδεχτεί τους γείτονες της γύρω περιοχής.

Ο πυρήνας του πρότζεκτ αποτελείται από τους: Rick Lowe και Μαρία Παπαδημητρίου (σύλληψη έργου), Έλλη Χρηστάκη (project assistant), Ανδρέα Βέμπο (καλλιτέχνης).

«Ο τρόπος με τον οποίο δουλεύουμε στον δημόσιο χώρο και με τους ανθρώπους βασίζεται στην κοινή λογική. Δηλαδή πώς οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν καλύτερα, πώς μπορούν να γίνουν όλοι δημιουργικοί και να αισθάνονται ότι ο κόσμος μεγαλώνει μπροστά τους και δεν μικραίνει, πώς μπορείς να τους δώσεις όχι μόνο την ελπίδα αλλά και τη βεβαιότητα ότι μέσα από τη δημιουργικότητα μπορούν να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και να έχουν μια καλύτερη ζωή».

Το κόνσεπτ του πρότζεκτ δεν είναι κάτι καινούριο για τον Rick Lowe, καθώς ο καλλιτέχνης είναι διεθνώς αναγνωρισμένος και βραβευμένος (με το McCarthy Foundation Prize το 2014) για τη συνεισφορά του στην τοπική κοινωνία μέσα από καλλιτεχνικές δράσεις που εμπλέκουν την κοινότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το κοινωνικό πρότζεκτ Row Houses, που εδώ και 25 χρόνια χρησιμοποιεί την καταλυτική δύναμη της τέχνης για να δημιουργήσει δεσμούς μεταξύ των κατοίκων μιας υποβαθμισμένης περιοχής στο Χιούστον (που είναι η πατρίδα του καλλιτέχνη). Η διάρκεια του πρότζεκτ μαρτυρά πως το εγχείρημα μάλλον πέτυχε. 

Pinterest

O Rick Lowe ποζάρει για το πρότζεκτ Row Houses, στο Χούστον

Κάτι ανάλογο ευελπιστεί να συμβεί και στην πλατεία Βικτωρίας, μια περιοχή που γοήτευσε ιδιαίτερα τον Rick Lowe καθώς αποτελεί ένα μωσαϊκό ανθρώπων και καταστάσεων. «Επέλεξε αυτή την περιοχή γιατί είναι ένας χώρος αστικός, έχει έναν πολύ δεμένο ιστό -ή μάλλον είχε έναν πολύ δεμένο ιστό-, είναι παρά πολύ ταλαιπωρημένος, μέσα από τα μίντια περισσότερο που έχουν υποβαθμίσει την αξία της περιοχής αυτής, υπάρχει μια πολυπολιτισμικότητα, ένας καμβάς των κατοίκων της πλατείας Βικτωρίας. Το θέμα, λοιπόν, είναι πώς ζουν όλοι αυτοί μαζί; Έτσι, ο Rick σκέφτηκε ότι καταρχάς θέλει να δει ποιοι είναι οι κάτοικοι της Βικτωρίας, πώς μπορεί να τους ενώσει, και σε δεύτερη φάση, πως μπορούν οι άνθρωποι που έχουν έρθει από τα ξένα μέρη και μένουν εδώ να ενσωματωθούν, αλλά με έναν τρόπο σωστό, με μια σωστή εμπλοκή και συνεργασία».

Το Victoria Square Project είναι ένα κοινωνικό γλυπτό, ένα συλλογικό έργο τέχνης που εμπλέκει κατοίκους, τοπικές επιχειρήσεις, ιδρύματα, καλλιτέχνες, άτομα και ομάδες. Με άλλα λόγια, όλη την τοπική κοινωνία. Στόχος του είναι να ανυψώσει τα πολιτιστικά και ιστορικά χαρακτηριστικά της περιοχής, μέσα από τον διάλογο και την εμπλοκή των κατοίκων σε κάθε είδους δράσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, οι κάτοικοι της περιοχής μαζεύονται στο «γυάλινο» ισόγειο της Ελπίδος, όπου πραγματοποιούνται συλλογικές δράσεις και workshops ανοιχτά για όλους. Η επικοινωνία, η εμπλοκή, ο διάλογος και η ανταλλαγή γνώσεων είναι τα «εργαλεία» που θα φέρουν τους ανθρώπους πιο κοντά.

«Εδώ κάνουμε εργαστήρια χορού, μουσικής και τεχνών, μεταξύ άλλων. Πχ. δουλεύουμε με την ΜΚΟ Μέλισσα και στο πλαίσιο της συνεργασίας μας μια καταπληκτική τύπισσα από την Αφρική, η Κλικ, έρχεται εδώ τα απογεύματα και μαθαίνει τον κόσμο να πλέκει, μεταφέροντας την κουλτούρα του πλεξίματος μέσα στη δικιά της κουλτούρα. Πρόκειται για κάτι το καταπληκτικό! Άλλη μέρα, θα έρθει μια ομάδα να μάθει τον κόσμο πώς να βάφει με ωραίο, φυσικό τρόπο τα αυγά. Έρχονται συνεχώς άνθρωποι και κάθε στιγμή μπορείς να δεις κάτι να γίνεται εδώ». Με κίνητρο τη δημιουργία και την ανάγκη για ανθρώπινη επαφή, οι άνθρωποι της περιοχής μοιράζονται για λίγο τον ίδιο πεζόδρομο, το ίδιο δωμάτιο, το ίδιο τραπέζι, πλησιάζοντας έτσι ο ένας τον άλλον.

Στην εφημερίδα «Ένας προς Έναν» οι καταστηματάρχες της Πλατείας Βικτωρίας μιλούν για εκείνους και τη σχέση τους με την περιοχή, συμβάλλοντας στην κατανόηση της πολιτιστικής, ιστορικής και πολιτικής δυναμικής της περιοχής.

Καθοριστικό ρόλο για τη λειτουργία του πρότζεκτ και τη διάδοσή του στην περιοχή παίζει το έντυπο «Ένας προς Έναν», κάτι σαν την «ακτινογραφία» της εμπορικής δραστηριότητας της πλατείας μέσα από τα πορτρέτα των καταστηματαρχών. Στο πλαίσιο αυτό, οι δεκάδες εθελοντές που δουλεύουν για το πρότζεκτ χαρτογραφούν εδώ και καιρό την πλατεία και τα πέριξ, φιλοξενώντας σε κάθε τεύχος δύο καταστηματάρχες, οι οποίοι μιλούν για την επιχείρησή τους, τη σχέση τους με την περιοχή και τους ίδιους. Μέχρι στιγμής, η χαρτογράφηση έχει αποδώσει περισσότερα από 60 καταστήματα, «ένας αριθμός που συνεχώς μεγαλώνει», όπως σημειώνει η Μαρία Παπαδημητρίου. «Η δική μας δουλειά είναι να μπορέσουμε, όχι μόνο να γνωρίσουμε όλους τους ανθρώπους της περιοχής, αλλά να τους μάθουμε. Αυτό σημαίνει ότι επενδύεις πολύ χρόνο πάνω σε αυτό γιατί η δουλειά που γίνεται εδώ είναι ουσιαστική. Εγώ πιστεύω πως είναι ένα από τα πιο σημαντικά πρότζεκτς της documenta γιατί ο Rick δεν ήρθε εδώ για να περάσει μόνο τους τρεις μήνες που η έκθεση θα μείνει στην Αθήνα και να σηκωθεί να φύγει. Είναι ένα πρότζεκτ που θα κρατήσει τουλάχιστον έναν χρόνο. Ο σκοπός του είναι να μπορέσει να ενώσει όλη την πλατεία Βικτωρίας και αφού το κάνει αυτό, τότε θα φύγει από εδώ».

Αναρωτιέμαι αν η πολυπόθητη ενσωμάτωση έχει αρχίσει να γίνεται μετά από τους τρεις μήνες παραμονής τους στην περιοχή. Αλήθεια, είστε καθόλου κοντά σε αυτό; Την ρωτάω. «Έχει αρχίσει να γίνεται σιγά σιγά. Οι άνθρωποι έχουν αρχίσει να μαλακώνουν, να ενώνονται, να κάνουν πράγματα μαζί. Στην αρχή ήταν και γι’ αυτούς περίεργο, ορισμένοι είχαν και τις αμφιβολίες τους. Βλέποντας όμως ότι είναι κάτι που έχει πολλές δραστηριότητες και διάρκεια, αντιλαμβάνονται ότι είναι κάτι θετικό για όλους. Γιατί εμείς δουλεύουμε με τα παιδιά του σχολείου, με τους μετανάστες, με τους γείτονες, με όλους… Είναι κάτι που κανονικά θα έπρεπε να κάνουν οι δήμοι για να ενώνουν τον κόσμο, είναι μια δουλειά που θα έπρεπε να κάνει το κράτος, αλλά αυτό τελικά το κάνουν οι καλλιτέχνες. Πραγματικά θέλει απλά κοινή λογική, εκεί βασίζεται το πρότζεκτ».

Που βρίσκεται, λοιπόν, ο δήμος σε σχέση με όλο αυτό; «Έχει βοηθήσει σε πράγματα που έχουν να κάνουν με τον δημόσιο χώρο, παρέχοντάς μας ευκολίες. Ο χώρος είναι νοικιασμένος από τον Rick. Ο δήμος βοηθά σε πρακτικά θέματα, όπως πχ. πώς να χειρίζεσαι τα πεζοδρόμια, πώς μπορούν άνθρωποι να συγκεντρώνονται κτλ. Σε αυτό βοηθάει, μας έχει δώσει το ελεύθερο να κάνουμε πράγματα. Μας έχει δώσει πάρα πολλές πληροφορίες, παλιούς χάρτες της περιοχής για να δούμε πώς αναπτύχθηκε, πρόσβαση σε αρχείο. Αν δουν πόσο ζωντανός είναι αυτός ο χώρος, ένας χώρος συγκέντρωσης και δημιουργίας για τους ανθρώπους εδώ…Μακάρι να βρεθεί ένας τρόπος να κρατηθεί για πάντα».

Η πλατεία Βικτωρίας, μια πάλαι ποτέ (μεσο)αστική γειτονιά της Αθήνας, είναι σήμερα ένα «σακατεμένο» και εύθραυστο σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών. Την άνοιξη του 2016 τράβηξε τη διεθνή προσοχή καθώς μετατράπηκε σε αυτοσχέδιο καταφύγιο προσφύγων. Είτε ως πέρασμα είτε ως βάση τους, η περιοχή ταυτίστηκε με την ελπίδα των ανθρώπων που άφησαν πίσω τους τον πόλεμο για μια καλύτερη ζωή στη Δύση. Ένα χρόνο μετά, ποια είναι η σχέση των κατοίκων με τους πρόσφυγες, αλλά και τους μετανάστες που ζουν ήδη εκεί τα τελευταία χρόνια; Πώς αντιμετωπίζουν οι μεν τους δε; «Μέχρι στιγμής, οι συναντήσεις που έχουν γίνει δε δείχνουν ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα, ίσα ίσα. Είναι ανταλλαγή γνώσεων, ο καθένας φέρνει κάτι απ’ την κουλτούρα του, αυτό είναι πολύ σημαντικό».

Το Victoria Square Project είναι μια μεγάλη πλατφόρμα, ένα εν δυνάμει «εξομολογητήριο», όπως σημειώνει η Μαρία Παπαδημητρίου, για όλους εκείνους που «θέλουν να εκφράσουν τον πόνο τους». Στα άμεσα σχέδιά τους είναι και η δημιουργία ενός ραδιοφωνικού σταθμού, ώστε οι άνθρωποι να βρίσκουν βήμα να μιλούν για όλα εκείνα που τους απασχολούν και θέλουν να μοιραστούν με άλλους. «Οι άνθρωποι θέλουν να εκφραστούν και δεν έχουν τον τρόπο. Αυτό [το πρότζεκτ] τους δίνει μια ελευθερία, μια πλατφόρμα για έκφραση».

freddie faulkenberry

Ελπίδος 13, Πλατεία Βικτωρίας

Το κοινωνικό γλυπτό του Rick Lowe και των συνεργατών του μόλις ξεκίνησε να «σμιλεύεται» και η πορεία του αποπνέει κιόλας μια αίσθηση ελπίδας και αισιοδοξίας για τη ζωή στη γειτονιά. Η Μαρία Παπαδημητρίου ήδη είναι πεπεισμένη για την επιτυχία του πρότζεκτ: «Εγώ πιστεύω θα συνεχίσει. Είμαι σίγουρη, δεν έχει κανένα λόγο να πάψει, κάθε φορά πληθύνεται, ενσωματώνονται κι άλλοι, κι άλλοι, κι άλλοι». Ποιος ξέρει, ίσως το όνομα του δρόμου να μην είναι και τόσο τυχαίο.

To πρότζεκτ της Πλατείας Βικτωρίας εντάσσεται στο πρόγραμμα της documenta 14. Στεγάζεται στον πεζόδρομο της Ελπίδος, στον αριθμό 13. Το ωράριo λειτουργίας είναι: Δευτέρα-Παρασκευή, 11 π.μ.-4 μ.μ. ή με ραντεβού, τηλ.: 213 044 2783.

ΣΟΦΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ / [email protected]