Στη νέα έκθεση του ΝΕΟΝ «Flying Over the Abyss-Η Υπέρβαση της Άβυσσος», 41 έργα της διεθνούς σύγχρονης τέχνης συνομιλούν με την Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη μέσα στο ανακαινισμένο Ωδείο Αθηνών.

Κατεβαίνοντας τα σκαλιά του Ωδείου και μπαίνοντας στο χώρο που αναδιαμόρφωσε ο Οργανισμός ΝΕΟΝ, δεν μπορείς παρά να μειδιάσεις από ικανοποίηση. Ένας χώρος κομψός, καθαρός και λειτουργικός που σίγουρα φέρνει το όραμα του Δεσποτόπουλου ένα βήμα πιο κοντά στην ολοκλήρωσή του.

Το μεγάλο (1.800 τμ) α΄ υπόγειο που ανακαίνισε μέσα σε τρεις μήνες ο ΝΕΟΝ είναι χωρισμένο σε πέντε δωμάτια με πυρήνα το τεράστιο, αμφιθεατρικό σχεδόν «σαλόνι» που βλέπεις με το που μπεις στο χώρο. Η σαφής δόμηση συνεπικουρεί στη δημιουργία της χρονικής και «κονσεπτικής» αφήγησης που απαιτεί μια έκθεση, κάτι που, μη γελιόμαστε, δεν είναι ακριβώς αυτονόητο στον τρόπο με τον οποίο στήνονται οι εικαστικές εκθέσεις στην Ελλάδα ελλείψει χρημάτων αλλά και εξαιτίας διαφόρων τεχνικών δυσκολιών. Η πρώτη υπέρβαση της έκθεσης, λοιπόν, είναι ήδη μπροστά μας.

Τα πέντε δωμάτια της ανακαινισμένης επιφάνειας αντιστοιχούν στα πέντε στάδια της ανθρώπινης ύπαρξης: η γέννηση, η ζωή, ο έρωτας, η αναπαραγωγή, ο θάνατος. Κάθε δωμάτιο και ένα στάδιο, κάθε στάδιο και μερικά πολύτιμα έργα. «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» είναι ένα οδοιπορικό στη διεθνή σύγχρονη τέχνη με αφετηρία το 1974 και τέρμα το σήμερα. Αυτό που επιδιώκει μέσα από αυτή τη διαδρομή είναι η καταγραφή των σταθμών της ζωής του ανθρώπου, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο. Μια αλληγορία της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης που θεμελιώνεται στο φως και το σκοτάδι, το τραύμα και την ευτυχία, το ατομικό και το συλλογικό.

Autoconstruccion Room (2009): Η μνημειώδης εγκατάσταση του Abraham Cruzvillegas αντλεί έμπνευση από τη σκληρή κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα στο Μεξικό

Στην έκθεση συμμετέχουν 34 Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες με 41 έργα που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα τεχνών. Έτσι, στα πέντε δωμάτια του Δεσποτόπουλου, ο θεατής θα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, βίντεο καθώς κι εγκαταστάσεις μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Κοινό σημείο αναφοράς όλων αυτών; Η Ασκητική του δικού μας, Νίκου Καζαντζάκη. Τα χειρόγραφα του μεγάλου στοχαστή (τα οποία εκτίθενται για πρώτη φορά συνοδεία έκθεσης) πραγματεύονται την προσπάθεια του ανθρώπου να επιτύχει την επαφή με το θείο. «Γράφω τώρα την Ασκητική, ένα βιβλίο μυθικό, όπου διαγράφω τη μέθοδο ν’ ανέβει η ψυχή από κύκλο σε κύκλο ωσότου φτάσει στην ανώτατη Επαφή. Είναι πέντε κύκλοι: Εγώ, Ανθρωπότητα, Γης, Σύμπαν, Θεός. Πώς ν’ ανέβουμε όλα τούτα τα σκαλοπάτια κι όταν φτάσομε στο ανώτατο να ζήσομε όλους τους προηγούμενους κύκλους» έγραφε ο Καζαντζάκης το 1923 στη γυναίκα του, Γαλάτεια.

Υπό το πρίσμα της Ασκητικής, «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» βρίσκεται στην Αθήνα στην πιο κατάλληλη χρονική στιγμή. Η προσπάθεια του ανθρώπου να υπερβεί το ατομικό για να πλησιάσει το Θείο, όπως περιγράφει ο Καζαντζάκης, προσομοιάζει θα λέγαμε με την προσπάθεια της χώρας να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να βγει λίγο πιο «πεφωτισμένη» από την άβυσσο της κρίσης. «Η σημασία της έκθεσης “Η Υπέρβαση της Άβυσσος” σε μια Αθήνα ηρωικά πληγωμένη, που προσπαθεί να υπερβεί τα δικά της δεινά, φτάνει πιο επίκαιρη παρά ποτέ. Αν και το κείμενο στο οποίο αναφέρεται, και οι ίδιες οι ενότητες των έργων και η ποιότητά τους δεν έχουν χρόνο, ο ρόλος της παρουσίας της ως μια ισχυρή οντολογική κατάθεση, υπερασπίζεται το δικαίωμα της δικής της κραυγής, απέναντι στα γεγονότα. Και από αυτή την άποψη, η έκθεση είναι βαθιά πολιτική» αναφέρει η Μαρία Μαραγκού, Διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης και επιμελήτρια της έκθεσης.

Μέσα από τα έργα της, η έκθεση μετουσιώνει την αγωνία του ανθρώπου που στέκεται «γυμνός» απέναντι στον εαυτό του και τον κόσμο. Είναι μια έκθεση με βαθείς συμβολισμούς στο άτομο και το σύμπαν, έννοιες που αναπόφευκτα βρίσκουν «έδαφος» στη σκέψη του Καζαντζάκη. «Η διαχρονική ανησυχία για την ανθρώπινη οντότητα είναι το συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στο έργο του μεγάλου Κρητικού ποιητή Νίκου Καζαντζάκη και 34 διεθνών και Ελλήνων καλλιτεχνών της σύγχρονης τέχνης. “Η Υπέρβαση της Άβυσσος” αφορά στον επίπονο αγώνα για το ενδιάμεσο διάστημα της ζωής, από τη γέννηση ως το θάνατο. Μια διαδρομή που κουβαλά το βάρος και την ατέλεια της θνητής φύσης μας και ταυτόχρονα εμπεριέχει τον τρόπο που μπορεί να προσδώσει νόημα και να εξυψώσει τον αγώνα αυτό: το στοιχείο της δημιουργικότητας, των ανθρώπινων σχέσεων και έργων που μπορούν να λάμψουν στην αιωνιότητα και να οδηγήσουν στην απόδραση από την άβυσσο, στο τέλος της διαδρομής» σημειώνει ο Δημήτρης Παλαιοκρασσάς, ιστορικός τέχνης και επιμελητής της έκθεσης.

Πέντε δωμάτια – Πέντε στάδια ύπαρξης

Δωμάτιο 1: Γένεσις/Τραύμα

Η αφετηρία της έκθεσης αποτυπώνει το τραυματικό ξεκίνημα της ανθρώπινης ζωής. Το ταξίδι του ανθρώπου αρχίζει με αίμα και πόνο, όπως αναφέρει ο Δημήτρης Παλαιοκρασάς. Μέσα από οχτώ εκθέματα, οι επιμελητές της έκθεσης μάς μυούν για λίγο στον τρόπο με τον οποίο εφτά σπουδαίοι δημιουργοί αντιλαμβάνονται το ξεκίνημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό αποτυπώνει εξαίρετα (σε όλο το έργο της αλλά κι εδώ) η Louise Bourgeois μέσα από το Birth, μια απόπειρα συμφιλίωσης με την τραυματική γέννηση κι ανατροφή, που καθορίζουν την πορεία του ανθρώπου, ο Mike Kelley με το Glorious Wound που μιλά για την πληγή του γυναικείου σώματος κατά τη διάρκεια του τοκετού, αλλά και η Sherrie Levine, με τη σκανδαλώδη συλλογή αιδίων στο After Courbet που θέτει ερωτήματα για μια σειρά θεμάτων όπως η δημιουργία, η δημιουργικότητα και η αναπαραγωγή, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη. Λίγο πιο δίπλα, η στιγμή του αντρικού οργασμού σε πολλαπλά φωτογραφικά κλικς (Coming) θα θυμίσει κι αυτή την έκρηξη της ανθρώπινης και καλλιτεχνικής δημιουργίας, το big bang. Σαράντα χρόνια μετά, το πανέμορφο έργο των Gilbert & George συνεχίζει να προκαλεί. Όλα αυτά μέχρι να στρέψει -και να κολλήσει- κανείς το βλέμμα του στο εκθαμβωτικό Τρίπτυχο (1972) του Στάθη Λογοθέτη.

Στο βάθος, το Τρίπτυχο του Λογοθέτη, Μπροστά του, η Demi-Poupée του Bellmer 

Για τη δημιουργία του εμβληματικού έργου του, ο καλλιτέχνης έθαψε κομμάτια ενός κόκκινου καμβά (πυρ και γη), τα βούτηξε στο θαλασσινό νερό (βάπτιση) και τα άφησε να στεγνώσουν στον αέρα. Κατόπιν, τα τύλιξε στο σώμα του και τα έραψε. Τα τέσσερα προσωκρατικά στοιχεία των Ελλήνων φιλοσόφων στο μεγαλείο τους. Το αποτέλεσμα του έργου δίνει την εντύπωση ενός τραύματος που δεν έχει κλείσει, φέρνοντας στο νου την οδύνη μιας ανοιχτής ψυχικής πληγής. Ενδιαφέρουσα στο έργο του Λογοθέτη είναι η πλήρης συνάφειά του με τη θεματική της έκθεσης και την έννοια της ράτσας που εισήγαγε ο Καζαντζάκης. Η γέννηση, η ανατροφή, η ιστορία, η κουλτούρα, η γεωγραφία, όλα συντελούν στη διαμόρφωση της ανθρώπινης ψυχής, όλα καθορίζουν το τραύμα και την επούλωσή του. Είναι στοιχεία της ράτσας μας.

Δωμάτιο 2: H Yπέρβαση της Άβυσσος

«Στη ζωή, δίνονται δύο επιλογές: μπορείς είτε να βουτήξεις στην άβυσσο είτε να πετάξεις πάνω από αυτήν», μας λέει δυναμικά η Μαρία Μαραγκού. Το δεύτερο δωμάτιο σκιαγραφεί την προσπάθεια του ανθρώπου να ξεπεράσει τα τραύματα της γέννησης και να υπερβεί την άβυσσο (θάνατος) σε όλο διάστημα που λέγεται ζωή. Εκεί έγκειται άλλωστε και η πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης: στον αγώνα του ατόμου να πετάξει όσο πιο ψηλά μπορεί μέχρι να φτάσει στο τέλος.

Η αντίσταση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο αντανακλάται ευκρινώς μέσα από τα 12 έργα του δωματίου. Στην είσοδο του δωματίου δεσπόζει μια βιντεο-εγκατάσταση της Μαρίνα Αμπράμοβιτς, κατά την οποία η γιαγιά της performance art ξεπλένει έναν σκελετό, σε μια προσπάθεια εξοικείωσης με το αναπόφευκτο του τέλους. Μια εικόνα που παραπέμπει στη σκέψη του Καζαντζάκη πως όλη μας η ζωή είναι ένας αγώνας ενάντια στο φόβο του θανάτου. Η Μεγάλη Κούνια του Βλάση Κανιάρη δίνει την αίσθηση της ανύψωσης. Μια σειρά από κοιλιές τη στιγμή που αναπνέουν αποτυπώνουν το θεμελιώδες της ύπαρξης στο Breathing Space της Αλίκης Παλάσκα. Η Heidi Bucher εξερευνά με το έργο της τί βρίσκεται πίσω από μια κλειστή πόρτα (μήπως η άβυσσος;), η Kiki Smith, επηρεασμένη από την εποχή της καλλιτεχνικής της ωρίμανσης όπου το AIDS ήταν μάστιγα, σηματοδοτεί με τα τρία έργα της την πάλη του ανθρώπου να σταθεί όρθιος, ζωντανός, ενώ ο σπουδαίος Paul Thek -δάσκαλος των παραπάνω-, μιλά μέσα από το Meat Cable (μέρος του οποίου εκτίθεται εδώ) για το μακάβριο της θνητότητας.

Στο δωμάτιο ξεχωρίζουν οι δημιουργίες του Robert Gober, που όλες μαζί και κάθε μία χωριστά, εξιστορούν την προσπάθεια του δημιουργού να υπερβεί τη δική του άβυσσο. Για ένα παιδί της αμερικάνικης επαρχίας με καθολική ανατροφή, όπως ο Gober, η  ομοφυλοφιλία ήταν αν μη τι άλλο άβυσσος. Το «άλλο» για τα ήθη της εποχής που διέκρινε από νωρίς στον εαυτό του, επέλεξε να ξορκίσει μέσα από την τέχνη. Στην «Υπέρβαση της Άβυσσος» θα θαυμάσουμε τέσσερα συγκλονιστικά έργα του, με πιο χαρακτηριστικό τη φωτολιθογραφία που δημιούργησε πάνω σε σελίδα των New York Times με άρθρο που έφερε τον εξής τίτλο: «Το Βατικανό συγχωρεί τις διακρίσεις εναντίον των ομοφυλόφιλων». Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του έργου ωστόσο βρίσκεται κάτω από το άρθρο, σε μια διαφήμιση των πολυκαταστημάτων Saks, όπου μια νύφη ποζάρει ανέμελη και χαμογελαστή. Αυτό που λίγοι παρατηρούν κι ακόμη λιγότεροι γνωρίζουν είναι πως στη θέση της νύφης βρίσκεται ο ίδιος ο προβοκάτορας Gober, ντυμένος με νυφικό.

Δωμάτιο 3: Από τη δημιουργικότητα στην αιωνιότητα

Το απαύγασμα της δημιουργικότητας, η ψευδαίσθηση της αθανασίας, το θράσος απέναντι στο θάνατο. Eδώ τα έργα «αντιμιλούν» στη θνησιμότητα. Δεν υπάρχει τέλος, δεν υπάρχει όριο, δεν υπάρχει τίποτα παρά μόνο η ελευθερία. Στο κέντρο του μεγάλου, σκοτεινού χώρου θα δει κανείς το καθηλωτικό έργο της Ιωάννας Πανταζοπούλου (R.E. Reconfigured Etiquette), μια εγκατάσταση που κρέμεται από το ταβάνι και προκαλεί χάος στη θέασή της. Το ίδιο χάος που συμβαίνει κάθε Κυριακή στα οικογενειακά τραπέζια. Ιπτάμενες καρέκλες, αποσυναρμολογημένα τραπέζια και κρεμάμενα φωτιστικά συνθέτουν την έκρηξη μιας δυσλειτουργικής οικογένειας.

Η Ιωάννα Πανταζοπούλου αναπαριστά το οικογενειακό big bang με μια μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση

Λίγο πιο δίπλα, το χάος επιτείνει ένα οριακά ενοχλητικό έργο, το αριστούργημα του Mark Wallinger. Το Underworld, που βρίσκεται μόνο του σε ένα μικρό δωμάτιο, απαιτεί γερά νεύρα από το θεατή. Μπαίνοντας στο δωμάτιο θα δεις 21 τηλεοράσεις σε κυκλική διάταξη -άλλες ανάποδα για να παραπέμπουν στον κάτω κόσμο, άλλες κανονικά τοποθετημένες- που προβάλουν ασυγχρόνιστα το κλασικό Ρέκβιεμ του Βέρντι. Τα συναισθήματα που δημιουργούνται μπροστά στη συγκεκριμένη εγκατάσταση είναι ανάμεικτα: αμηχανία, ενόχληση και δέος αναμετρώνται στο απόκοσμο έπος του Wallinger που αναπαριστά τη στιγμή της δημιουργίας με σαφείς αναφορές στο Καθαρτήριο του Δάντη.

Βγαίνοντας από το δωμάτιο και κοιτώντας απέναντι θα δεις ίσως το πιο «αποσβολωτικό» έργο της έκθεσης -δανεισμένο μάλιστα από τη συλλογή του MoMA. Το «αποκαλυπτικό» video installation του Αμερικανού καλλιτέχνη Paul Chan με τίτλο My Birds… trash… the future (2004) απαιτεί, κατά τον Δημήτρη Παλαιοκρασά, χρόνο. Ζητά το χρόνο του θεατή κι όχι δυο κλεφτές ματιές, πρέπει να καθίσεις να το δεις για να αποσβολωθείς κι εσύ με τη σειρά σου όπως ο ίδιος όταν το πρωτοείδε. Φιγούρες animation, υποβλητική μουσική, αναφορές στο έργο των Μπέκετ, Γκόγια και Παζολίνι αλλά και τον Αρμαγεδδώνα περιπλέκονται και δημιουργούν μια σκοτεινή ατμόσφαιρα που καθηλώνει. Το εφιαλτικό έργο του Chan μιλά για τη φρίκη που προκαλεί ο άνθρωπος αν του δοθεί η ευκαιρία. Για γερά στομάχια.

Σκοτάδι τέλος, ώρα για φως. Το ευήλιο τέταρτο δωμάτιο λειτουργεί ως ανάταση για την ψυχή του θεατή, μια αίσθηση απολύτως απαραίτητη μετά τη βουτιά στην άβυσσο του προηγούμενου δωματίου. Έρωτας, αγάπη και συντροφικότητα υπογραμμίζονται από την καθαρότητα που αποπνέει το λευκό χρώμα του χώρου. Εκεί θα δούμε έργα με ευχάριστα ονόματα όπως οι Ευτυχισμένες Μέρες, το επιβλητικό installation που συγκλόνισε τον Δημήτρη Παλαιοκρασά όταν το πρωτοαντίκρισε. Η Μάρω Μιχαλακάκου κατασκεύασε δύο τεράστια, κόκκινα βουνά που σμίγουν, συμβολίζοντας την ένωση του αρσενικού και του θηλυκού. Πιο πέρα, μια σκάλα γέρνει πάνω σε μια άλλη (Ladders Joined Together, Σάββας Χριστοδουλίδης), όπως ο άνθρωπος στηρίζεται στο συνάνθρωπο, χέρια αγγίζονται (Untitled-Hand Group, Bruce Nauman), Ματιές (Κώστας Ιωαννίδης) διασταυρώνονται. Το σμίξιμο των ανθρώπων είναι αυτό που θα φέρει τη δημιουργία της νέας ζωής, του φωτός που θα νικήσει το σκοτάδι. «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» είναι ακριβώς αυτό: το δημιούργημα των ερωτευμένων ανθρώπων, η συνέχειά τους στη γη ακόμα και μετά το τέλος των ίδιων.

Δωμάτιο 5: Επιστροφή στην Άβυσσο

«Κίνδυνος Θάνατος». Με αυτή τη φράση-έργο του μεγάλου μεταμοντερνιστή Κώστα Τσόκλη εισερχόμαστε στο τελευταίο δωμάτιο. Μετά το φως, έρχεται το σκοτάδι κι έτσι, το αναπόφευκτο του θανάτου κατακλύζει σαν αίσθηση τον χώρο. Ο Mark Wallinger απεικονίζει το πέρασμα στην άλλη πλευρά μέσα από τη βραδεία κίνηση των ανθρώπων στην αίθουσα αφίξεων του αεροδρομίου Χίθροου. Ο Martin Kippenberger μιμείται μέσα από 14 λιθογραφίες τους επιζήσαντες του Medusa, της γαλλικής φρεγάτας που ναυάγησε στη Σενεγάλη κι έχει μείνει στην ιστορία για τη βία και τον κανιβαλισμό των ναυαγών της. Στη μέση το δωματίου ο μεγάλος, γρανιτένιος τάφος της Jenny Holzer δημιουργεί σφίξιμο στο στομάχι. Στην ίδια αίθουσα θα δούμε έργα των Ακριθάκη, Holzer και Mendieta, όλα με αναφορά στο βάρος του θανάτου. Η αίσθηση του τέλους είναι πολύ άμεση στο πέμπτο δωμάτιο. Αρκεί όμως να βγεις από αυτό, να πάρεις ανάσα και να βουτήξεις στο φως. Να υπερβείς δηλαδή την άβυσσο.

Μετά το Ρέθυμνο (Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης) και τη Θεσσαλονίκη (Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης), «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» αγκυροβολεί στην Αθήνα Ιανουαρίου και το Ωδείο Αθηνών από τις 18 Νοεμβρίου έως τις 29 Ιανουαρίου 2017 για να συστήσει τόσο τα έργα της όσο και ένα νέο χώρο στον πολιτιστικό χάρτη της πόλης. Στον τρίτο σταθμό της, η έκθεση έχει εμπλουτιστεί με νέα έργα καθώς και με μια νέα ανάθεση παραγωγής έργου του ΝΕΟΝ στους συνθέτες Γιώργο Κουμεντάκη και Σταύρο Γασπαράτο, που σηματοδοτεί τη σύμπραξη του Οργανισμού με την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στο πλαίσιο της έκθεσης. Η ηχητική εγκατάσταση συνομιλεί με τα πέντε στάδια της ανθρώπινης ύπαρξης, που συνιστούν τη ραχοκοκαλιά της έκθεσης, αλλά εγκαθίσταται σε έναν αυτόνομο χώρο, έκτο χώρο.

ΣΟΦΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ / [email protected]